Διαύγεια κόντρα στην κτηνωδία

Τα λιγοστά τετραγωνικά μέτρα ενός κελιού πολιτικών κρατουμένων στα χρόνια του Εμφυλίου ορίζουν τον χωροχρόνο της νουβέλας της Μαριλένας Παπαϊωάννου «Κατεβαίνει ο Καμουζάς στους φούρνους». Μια αληθινή ιστορία άφατης σκληρότητας που συνέβη στην Ασφάλεια Θεσσαλονίκης, μαρτυρημένη στις σημειώσεις συγγενικού προσώπου της συγγραφέως, μετατοπίζεται σκηνικά στις φυλακές των Βούρλων του Πειραιά και συνομιλώντας με ό,τι ορίζουν και επιτάσσουν η μυθοπλασία και η αφηγηματική πλοκή γίνεται ο βατήρας για τη δόμηση του κειμένου.

Οι κρατούμενοι, «κορμιά μελανιασμένα και εύθραυστα», θύματα μιας άγριας εποχής που με ενορχηστρωμένες εις βάρος τους συκοφαντίες και σκευωρίες από την πλευρά εκείνων που «πριν από λίγα μόλις χρόνια τα ‘χαν κάνει πλακάκια με τον εχθρό», σύρονται για τα φρονήματά τους στα έκτακτα στρατοδικεία και από εκεί στις φυλακές, την εξορία ή στο εκτελεστικό απόσπασμα. Καθημερινά αναμετρώμενοι με το ειδεχθές φάσμα του τρόμου και της αγωνιώδους αβεβαιότητας, σε μια φυλακή σωστό φούρνο από το αυγουστιάτικο λιοπύρι, επικοινωνούν συνθηματικά με τα διπλανά κελιά και με τον έξω κόσμο, επινοούν τεχνικές φυσικής και ηθικής αντοχής, τιμούν με αυταπάρνηση την έννοια της συντροφικής αλληλεγγύης, χαιρετούν με αδελφική θέρμη τους συντρόφους τους που ανεβαίνουν στα καμιόνια της μεταγωγής, δοκιμάζονται διλημματικά μεταξύ της φυσικής επιβίωσης και της έσχατης ιδεολογικής συνέπειας, υφίστανται πιέσεις και εκβιασμούς για την υπογραφή δήλωσης μετανοίας.

Το κολαστήριο, ωστόσο, της σωματικής και ηθικής κακοποίησης μετατρέπεται μυστικά σε χώρο σωματικής και πνευματικής γύμνασης (ανάγνωση και απαγγελία λογοτεχνικών κειμένων όπως ο «Ερωτόκριτος» και οι «Ωδές» του Κάλβου), γεγονός που το πληροφορείται η διοίκηση της φυλακής και αποφασίζει να επιστρατεύσει τον αρχιβασανιστή Καμουζά. Η εφιαλτική αναμονή του διαβόητου βασανιστή διαμορφώνει ένα διαρκές κλίμα αληθινού ψυχολογικού θρίλερ: δραματική ένταση και υποβλητική ατμόσφαιρα, περιγραφή πειστική σαν το αυθεντικό κινηματογραφικό πλάνο, ανάγλυφη θεατρικότητα των διαλόγων, λιτά εκφραστικά μέσα δραστικής συγκινησιακής αμεσότητας.

Την ιστορία συνέχουν δύο αξονικά στοιχεία που θα διαπλεχθούν στο τέλος με τρόπο σκληρό και μοιραίο: η περίπτωση του Σκουλά, αστυνομικού φρουρού που με προσωπικό κίνδυνο τροφοδοτεί κρυφά τους κρατουμένους με νερό και παίζει τον ρόλο συνδέσμου με τον έξω κόσμο, και η περίπτωση του Φώτη, κρατουμένου με σοβαρή σωματική αδυναμία ο οποίος αγωνίζεται να κρατηθεί όρθιος γράφοντας κείμενα με μια μικρή μύτη μολυβιού πάνω στο δυσεύρετο σε κείνες τις συνθήκες χαρτί και αναζητώντας τρόπους να τα φυγαδεύσει από τη φυλακή. Η ερωτική του διήγηση για τη Γαλιανή θα εισδύσει στο ενδόμυχο προσωπικό σύμπαν και στην ιδιωτική προϊστορία των συγκρατουμένων του ως ηθική ενθάρρυνση και γλυκιά αναπόληση ενός ειρηνικού παρελθόντος, αλλά στο τέλος θα πραγματωθεί ως τραγική ειρωνεία σημαίνοντας το δραματικό ρέκβιεμ ενός θνησιγενούς ερωτικού σκιρτήματος.

Το εργαλείο της συμβολικής αναγωγής

Βιβλία για τις ζοφερές συνθήκες εγκλεισμού και τις ανείπωτες σωματικές και ψυχικές δοκιμασίες των πολιτικών κρατουμένων του Εμφυλίου έχουν γραφτεί πάμπολλα στο πλαίσιο μιας γενικευμένης τα τελευταία χρόνια αναζωπύρωσης του ενδιαφέροντος για την ταραγμένη αυτή ιστορική περίοδο. Συνεχίζουν επίσης να γράφονται πολλά, είτε με πρόθεση αναφορικότητας και συστηματικής αντικειμενικής σπουδής είτε ως καταγραφές άμεσης βιωματικής μαρτυρίας.

Η Παπαϊωάννου δεν κομίζει ακόμη ένα βιβλίο για την παθολογία του ελληνικού Εμφυλίου ή τη μετεμφυλιακή διάθλαση της ήττας της Αριστεράς στο εγχώριο γίγνεσθαι. Δεν είναι αυτή η στόχευσή της. Στη σκηνοθετικά αρτιμελή νουβέλα της επιλέγει τη μικροσκοπική εστίαση σε ένα συμβάν το οποίο μεταχειρίζεται εργαλειακά και συνδηλωτικά –πέρα από αισθαντικά –για να υπηρετήσει άλλες πραγματικές και συμβολικές αναγωγές.

Στην έκταση ενός χωρικά ασφυκτικού αλλά με όρους κοσμοθεωρίας και βιοθεωρίας εμβληματικού κελιού έχει την ευκαιρία να προσυπογράψει την αρχή ότι η θέληση για ζωή, τα ευγενή αισθήματα και οι ανθρωπιστικές αξίες πάντα θα υπερτερούν συντριπτικά έναντι της παραφροσύνης της βίας.