Γραμμένο μια δεκαετία μετά τον πόλεμο, το κλασικό πλέον έργο του νομπελίστα Γουίλιαμ Γκόλντινγκ διαθέτει πάντα τη δύναμη ενός αρχετυπικού μύθου. Θυμίζω περί τίνος πρόκειται πολύ συνοπτικά: Μια ομάδα αγοριών –πιθανότατα μέλη παιδικής χορωδίας –βρίσκεται απομονωμένη σ’ ένα τροπικό νησί ύστερα από κάποιο ατύχημα για το οποίο δεν μαθαίνουμε πολλά. Σταδιακά τα αγόρια στήνουν κοινωνία: δαμάζουν τη φύση, εγκαθιδρύουν συμβολικά συστήματα κυριαρχίας, διανύουν τα στάδια της τροφοσυλλογής και του κυνηγιού, μέχρι την εγκατάστασή τους σ’ ένα οχυρό. Η αλληλεξόντωση θα ακολουθήσει με έπαθλο την εξουσία και το μερτικό στους φυσικούς πόρους. Οταν οι μεγάλοι τα ανακαλύπτουν ξανά, μένουν έκθαμβοι από την έκταση της καταστροφής.

Το μήνυμα του Γκόλντινγκ συνοψίζει τη σκοτεινή μοίρα της ανθρωπότητας. Η απελευθέρωση από τη βαρβαρότητα δεν βρίσκεται και τόσο κοντά μας όσο θέλουμε να πιστεύουμε, μας ψιθυρίζει στο αφτί. Αν σκεφτεί κανείς ότι το βιβλίο γράφτηκε σε μια εποχή αισιοδοξίας, πίστης στην πρόοδο και γενίκευσης των αναπτυξιακών οραμάτων ως αντίδοτο στον απόλυτο παραλογισμό του πολέμου, θα υποκλιθεί στη διορατικότητα και στο θάρρος του. Μάλιστα, το μήνυμά του φαντάζει ακόμη πιο επίκαιρο στις μέρες μας όπου το ευρωπαϊκό οικοδόμημα τρίζει, η μακρά ειρηνική μεταπολεμική περίοδος μοιάζει να κλείνει τον κύκλο της και ο ανορθολογισμός θριαμβεύει.

Η βία της παιδικής ηλικίας

Το γεγονός ότι φορείς της βίας και της καταστροφής είναι παιδιά κάνει το βιβλίο ακόμη πιο ερεθιστικό. Η παιδική ηλικία διαθέτει απροσμέτρητη βία. Τα παιδιά είναι εκπεσόντες άγγελοι. Ο εγωισμός κυριαρχεί σταδιακά στις σχέσεις τους. Το παιχνίδι δεν είναι παρά άσκηση επί χάρτου και προθάλαμος για τα πολύ σοβαρότερα, ως προς τις συνέπειές τους, παιχνίδια των ενηλίκων. Σε μια εποχή όπου η κοινωνική ανθρωπολογία ήταν της μόδας, οι κοινωνίες των πρωτόγονων φυλών προσέφεραν παραδείγματα και αντιπαραδείγματα προς χρήσιν ποικίλων ιδεολογιών και η αποικιοκρατία βάδιζε προς το τέλος της, ο Γκόλντινγκ έκανε χρήση των ποικίλων κατακτήσεων του πνεύματος για να αποδείξει τα όρια του εκπολιτισμού. Και το κατάφερε αξιοποιώντας τη συμβολική δύναμη του μύθου.

Το ενδιαφέρον είναι ότι παρά τα κακά νέα που μας φέρνει, το βιβλίο είναι φωτεινό. Οχι μόνο λόγω της εκτυφλωτικής λευκότητας της παραλίας όπου πρωτοβρίσκονται τα παιδιά, όχι λόγω των τιρκουάζ κυμάτων του ωκεανού που σκάνε στ’ ανοιχτά στον κοραλλιογενή ύφαλο και των ζουμερών φρούτων που βρίσκονται σε σχετική αφθονία, αλλά και λόγω της διάθεσης των παιδιών. Απελευθερωμένα από την κυριαρχία των μεγάλων αισθάνονται ότι τα όνειρά τους πραγματώνονται μεμιάς: έλλειψη καθηκόντων, κατάργηση απαγορεύσεων και τιμωριών, σχολείο γιοκ, η θάλασσα στα πόδια τους, ραχάτι και παιχνίδι κατά βούληση. Τι καλύτερο; Θεωρητικά, σκεφτόμαστε, η ουτοπία μοιάζει εφικτή. Πού θα μπορούσε να προσκρούσει η κατασκευή της;

Σε πολλά και διάφορα, θα μάθουμε καθ’ οδόν. Πρώτα από όλα, στην έλλειψη τεχνολογίας και γνώσεων γύρω από τα τοπικά δεδομένα. Για παράδειγμα, τα παιδιά χρειάζονται φωτιά την οποία μπορούν να παραγάγουν μόνο τα γυαλιά του διοπτροφόρου, παχουλού και ευφυούς Πίγκι συγκεντρώνοντας τις ακτίνες του ηλίου. Αρχικά αυτά θα σπάσουν σε μια σύγκρουση, στη συνέχεια κάποιοι θα οικειοποιηθούν τον φακό που διασώθηκε. Επειτα είναι η σπάνις των φυσικών πόρων. Η αρχική αφθονία αποδεικνύεται επίπλαστη, η φύση έχει τα όριά της. Από το στάδιο της τροφοσυλλογής, ο Γκόλντινγκ μας μεταφέρει λοιπόν σε αυτό του κυνηγιού. Τα παιδιά χρειάζονται κρέας και θα το βρουν στα αγριογούρουνα του τροπικού νησιού. Δεν θα αποδειχθεί βεβαίως εύκολο να χύσουν αίμα, αλλά τελικά θα το κάνουν και τότε θα κυριαρχήσει η ομάδα των κυνηγών του Τζακ με τα άγρια ένστικτα και τη διάθεση να οργανώσουν μια πολεμική ιεραρχία εις βάρος των ήπιων και πολιτισμένων που εκπροσωπεί ο Ραλφ. Επειτα είναι οι εγωιστικές τάσεις κυριαρχίας. Τα αγόρια δεν είναι αρκετά μεγάλα για να ανταγωνιστούν για τα θηλυκά της αγέλης (που έτσι κι αλλιώς δεν υπάρχουν) αλλά είναι ικανά να πολεμήσουν μέχρι θανάτου, να κατασκευάσουν εχθρούς, να νιώσουν νικητές, να καταπολεμήσουν τη βαρεμάρα τους με βίαιους τρόπους.

Καθ’ οδόν θα κατασκευαστούν σύμβολα. Αρχικά το βούκινο της φυλής –ένα όστρακο που δίνει συμβολική ισχύ σε όποιον το κατέχει. Στη συνέχεια μια γουρουνοκεφαλή, σύντομα σκεπασμένη από μύγες, που χρησιμεύει για να διώχνει τα κακά πνεύματα και τέρατα. Και βέβαια οι τελετουργικοί χοροί –ένα είδος μίμησης της δραστηριότητας του κυνηγιού (σε μια πεζή αποστροφή της αφήγησης που μας επανασυνδέει με τον πραγματικό κόσμο, αποδεικνύεται πως το τέρας που φοβούνται τα αγόρια και που χρησιμοποιείται ως μέσο πειθαρχίας από τον Τζακ είναι το κουφάρι ενός αλεξιπτωτιστή σε μια γωνιά του νησιού). Και αν οι εξωτερικοί εχθροί δεν αρκούν, τότε κατασκευάζονται οι εσωτερικοί –οι απείθαρχοι, οι προδότες, αυτοί που επιμένουν πως πρέπει να μείνει ζωντανή η φωτιά της εστίας ώστε, σε τελευταία ανάλυση, να μπορέσουν κάποτε να τους σώσουν οι μεγάλοι βλέποντας τον καπνό.

Οι επικυρίαρχοι δεν την πολυθέλουν, ωστόσο, αυτή τη σωτηρία. Η εξουσία τούς έχει γλυκάνει. Και όταν πλέον ο Ραλφ καταδιώκεται χωρίς ελπίδα σωτηρίας, μόνο ο από μηχανής θεός μπορεί να δώσει τη λύση. Πρόκειται για έναν αξιωματικό του ναυτικού που έκθαμβος παρακολουθεί την καταστροφή που έχει επέλθει στο νησί. Παιδιά είναι, σκέφτεται, παιδιά.

Ο διαχρονικός μύθος

Ο Γκόλντινγκ χρησιμοποιεί στο έπακρο τις μυθολογικές πηγές συν τις γνώσεις που μας προσφέρουν οι επιστήμες του ανθρώπου προκειμένου να δομήσει την αλληγορία του. Το βιβλίο κυλάει εξίσου καλά με τον «Ροβινσώνα Κρούσο», τη «Νήσο των Θησαυρών», τον «Τομ Σόγερ», ακόμη και την «Καρδιά του σκότους». Είναι ωστόσο περισσότερο μοντέρνο –όπως είναι φυσικό –καθώς έχουν μεσολαβήσει οι δύο Μεγάλοι Πόλεμοι και οι τεράστιες τεχνολογικές τομές της εποχής. Τώρα πια μπορούμε να συνοψίσουμε, μας λέει ο συγγραφέας, αλλά προσοχή με τα μέσα και τους τρόπους της λογοτεχνίας. Χρησιμοποιώντας μάλιστα παιδιά ως ήρωες αποφεύγει να διολισθήσει προς τον διδακτισμό, παρότι η θεωρία είναι παρούσα σε κάθε στροφή της αφήγησης. Η κοινωνία στήνεται εντέλει και είναι όπως ακριβώς τη γνωρίζουμε εμπειρικά. Εξού και η διαχρονική δύναμη του μύθου του.

Οι εκδόσεις Καστανιώτη έπραξαν άριστα με αυτή τη φροντισμένη επανέκδοση. Καλύτερα, έκαναν διάνα ως προς το τάιμινγκ, αν και, όπως θα έλεγε ο Τζ. Μ. Κουτσί, δεν υπάρχει τάιμινγκ για το κλασικό.

William Golding

Ο Αρχοντας των Μυγών

Μτφ. Ρένα Χατχούτ

Εκδ. Καστανιώτη 2016

Σελ. 272

Τιμή: 14,84 ευρώ