Η ασφάλεια στην εποχή του τρόμου

Ο Φρεντερίκ Γκρο είναι καθηγητής της Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Ινστιτούτο Πολιτικών Επιστημών του Παρισιού, επιμελητής των εκδόσεων του Μισέλ Φουκό, συνεχιστής του φουκοϊκού προβληματισμού, τον οποίο εμπλουτίζει και ανανεώνει. Το βιβλίο γράφηκε το 2012, πριν από τα μεγάλα τρομοκρατικά χτυπήματα των τελευταίων ετών. Και όμως φαίνεται σαν να έχει προβλέψει όλα όσα συμβαίνουν σήμερα. Δεν είναι ωστόσο ένα «προφητικό» αλλά ένα βαθύτατα φιλοσοφικό και επιστημονικό βιβλίο.

Ο συγγραφέας ξεκινά με τον ορισμό της «ασφάλειας». Αυτή είναι συναίσθημα, πολιτικό πρόγραμμα, υλική δύναμη, προπέτασμα καπνού, εμμονή, ισορροπημένη πνευματική κατάσταση, απουσία κινδύνων, εμπορικό αγαθό, δημόσια υπηρεσία, στοιχείο της υλικής δημόσιας τάξης, υποκειμενική και αντικειμενική κατάσταση. Ολα αυτά μαζί και ξεχωριστά. Κατά τον συγγραφέα, λόγω αυτής ακριβώς της πολυσημίας του όρου έχει μεγαλύτερη σημασία να προσδιοριστούν οι διαστάσεις του φαινομένου. Αυτές είναι τέσσερις: η ασφάλεια ως πνευματική κατάσταση του υποκειμένου, ως αντικειμενική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από την απουσία κινδύνων και απειλών, ως κατοχύρωση από το κράτος των θεμελιωδών δικαιωμάτων των προσώπων και, τέλος, ως έλεγχος των ροών.

Με βάση αυτές τις διαστάσεις προχωρά στην εξέταση του πώς αντιμετωπιζόταν η ασφάλεια σε διαφορετικές φιλοσοφικές σχολές και εποχές. Για τους Στωικούς ασφάλεια είναι το αγαθό που προσιδιάζει στον σοφό. Είναι η ελληνική αταραξία. Αυτή συνίσταται στο να μπορεί να παραμένει κάποιος όρθιος μέσα στην ταραχή του κόσμου και όχι να αποφεύγει τις αναπόφευκτες ταραχές. Ασφάλεια για τους Επικούρειους είναι η ασφάλεια της ηδονής της ύπαρξης. Αυτή νοείται ως αποφυγή ψευδών ηδονών, όπως οι ηδονές του πλούτου, οι σαρκικές απολαύσεις, η επιδίωξη να σε φθονούν οι άλλοι. Τέλος διακρίνουμε την ασφάλεια της απόστασης, των Σκεπτικών. Της απόστασης, της απάθειας και αφασίας του σοφού ανθρώπου από όλες τις βεβαιότητες της πραγματικής ζωής. Ο Σκεπτικός είναι εκείνος ο σοφός που θέλει να φθάσει στην ηρεμία μέσω της αλήθειας, αυτός που κατανοεί ότι η ρίζα των αγωνιών μας βρίσκεται στον δογματισμό μας.

Ο επόμενος εννοιολογικός και σημασιολογικός άξονας της ασφάλειας είναι η λεγόμενη Κυριακή της Ιστορίας: η χιλιαστική περίοδος. Αυτή υπόσχεται την επί γης ειρήνη και ευτυχία. Κατά τον 2ο και 3ο αι. αναπτύσσεται στον χριστιανικό κόσμο μια πίστη που καταδικάστηκε επισήμως, σύμφωνα με την οποία θα υπάρξει μια χιλιετής περίοδος επίγειας ειρήνης και ανάπαυσης πριν από την οριστική ανάσταση των νεκρών. Τον κύριο ρόλο δεν θα παίζουν οι αυτοκράτορες και η Εκκλησία αλλά οι φτωχοί και οι κατατρεγμένοι. Αυτή η χιλιαστική ασφάλεια οδηγεί στην έσχατη ανατροπή της Ιστορίας. Στη θέση των επίσημων σταυροφοριών έχουμε τις σταυροφορίες των «φτωχών», των «παιδιών», των «νεαρών ποιμένων» κ.λπ. «Σταυροφορίες» που κατέληξαν στη χρήση τεράστιας βίας και θρησκευτικού φανατισμού. Βία και φανατισμός που δεν ήταν πάντα «προνόμιο» του Ισλάμ. Φτώχεια, ελευθερία και ανάπλαση είναι οι τρεις κεντρικές επιδιώξεις της χιλιαστικής ουτοπίας. Τότε συνελήφθησαν τα φραγκισκανικά τάγματα, οι Αναβαπτιστές, ο εξισωτικός χιλιασμός αλλά και τα κινήματα εξέγερσης των αγροτών του 16ου αιώνα. Εδώ επίσης γεννάται η φιλοσοφία της ισότητας, το κομμουνιστικό millennium.

Ο τρίτος εννοιολογικός άξονας είναι αυτός της νεωτερικής ασφάλειας, μιας συστατικής σύνθεσης ανάμεσα στο κράτος και στην ασφάλεια. Σύμφωνα με τους φιλοσόφους του Διαφωτισμού, η έννοια της ασφάλειας είναι η αρχή του κράτους. Αυτό όσο και να φαίνεται περίεργο, καθόλου δεν άρεσε στις βασιλικές και αυτοκρατορικές εξουσίες. Ο συγγραφέας εξηγεί το γιατί. Πριν όμως φθάσουμε στην εξήγησή του, χρειάζεται να επιμείνουμε στην ουσία της έννοιας.

Οι φιλόσοφοι (Χιουμ, Λοκ, Ρουσό) παρά τις μεγάλες διαφορές τους υποστήριζαν ότι «η φυσική κατάσταση περιγράφεται ως κατάσταση άχρηστης ελευθερίας, αβέβαιης ιδιοκτησίας, δυστυχούς ισότητας και αρνητικής κοινωνικότητας» (σελ. 108). Απαιτούσαν έτσι τη μετάβαση από τον πόλεμο όλων στη δημόσια ειρήνη. Και συνέχιζαν με τη διατύπωση του Κοινωνικού Συμβολαίου, σύμφωνα με το οποίο «καθένας αγοράζει την ασφάλειά του με τίμημα την υπακοή του» (σελ. 110). Γιατί όμως αυτό εξόργιζε τους ηγεμόνες; Γιατί αυτό συνδεόταν με τη δική τους υποχρέωση να εγγυώνται στην πολιτική κατάσταση τέσσερις νέες ασφάλειες: την ασφάλεια της ελευθερίας και της εφαρμογής του νόμου, την ασφάλεια της ιδιοκτησίας, της ισότητας και της κοινωνικής αλληλεγγύης. Αυτές οι τέσσερις ασφάλειες αφορούν αναμφισβήτητα την κυριαρχία της φύσης έναντι των όποιων εξουσιαστικών και εκκλησιαστικών αυθεντιών. Πλήρης ανατροπή των μέχρι τότε αντιλήψεων.

Πάνω σε αυτές τις γραμμές κυκλοφόρησε η έννοια της νεωτερικής ασφάλειας. Οι τέσσερις διαστάσεις της ασφάλειας είναι τώρα η νομική, η συλλογική, η αστυνομική και η στρατιωτική. Η νομική εγγυάται την ασφάλεια των ατομικών δικαιωμάτων και την εφαρμογή του νόμου. Εγγυάται την προστασία από τις καταχρήσεις της εξουσίας. Η έννοια της συλλογικής ασφάλειας εγγυάται ένα διεθνές δίκαιο μεταξύ των κρατών, το οποίο δεν ανάγεται σε σχέσεις καθαρής ισχύος. Ο Γκρο είναι φανατικά αντίθετος στη λεγόμενη ρεαλιστική σχολή των διεθνών σχέσεων, σύμφωνα με την οποία δεν μπορεί να υπάρξει καμία υπέρβαση της φυσικής κατάστασης στις διακρατικές σχέσεις. Εδώ σύμφωνα με αυτή την αντιδραστική –ο όρος δικός μου –σχολή κυριαρχούν μόνο τα συμφέροντα και η ισχύς. Ο Γκρο θεωρεί πως είναι δυνατό να υπάρξουν σχέσεις ισοτιμίας μεταξύ κρατών με διαφορετική ισχύ. Το μήνυμα του συγγραφέα είναι ότι υπάρχει δυνατότητα και για ένα Κοινωνικό Συμβόλαιο μεταξύ κρατών. Οι άλλες δύο διαστάσεις ασφάλειας καλούνται η μεν αστυνομική να προασπίσει και να διαφυλάξει περιουσίες και άτομα η δε στρατιωτική την εδαφική κυριαρχία των κρατών. Δεν καλούνται όμως να μετατραπούν σε μηχανισμούς ελέγχου της σκέψης, όπως ζητούν κάποιοι σήμερα με αφορμή την αύξηση της τρομοκρατικής απειλής.

Ο συγγραφέας φοβάται μήπως φθάσουμε σε καταστάσεις όπως στο Παλαιό Καθεστώς με τα «lettres de cachet» (σφραγισμένες επιστολές), όπου οι πολίτες κατέδιδαν τον γείτονά τους όχι για αυτό που ήταν, αλλά για αυτό που πίστευε. Κάτι τέτοιο ζητούν κάποιοι σύγχρονοι «προοδευτικοί», οι οποίοι επιδιώκουν να ασκείται δίωξη κατά ιδεών και όχι δίωξη κατά συγκεκριμένων πράξεων, ώστε –ισχυρίζονται –να αποτραπεί η τζιχαντική τρομοκρατία. Αυτοί ζητούν να περάσουμε από «τον αντικειμενικό εχθρό» του ολοκληρωτισμού στον «αντικειμενικό ένοχο» (σελ. 183). Μάλλον στην περίπτωσή τους δεν αρκεί η ανάγνωση αυτού του βιβλίου, αν και δεν θα τους κάνει κακό να το διαβάσουν.

Αν όμως γίνει έτσι, όπως αυτοί προτείνουν, θα επιστρέψουμε στους ζοφερούς καιρούς που η υπερίσχυση της αστυνομικής και στρατιωτικής ασφάλειας, σύμφωνα με την εξαιρετική περιγραφή του Γκρο, οδήγησε σε καταστάσεις εξαίρεσης, όπως τα ολοκληρωτικά και δικτατορικά καθεστώτα. Οπως ισχυρίζεται ο Γκρο, όταν η αστυνομική και η στρατιωτική ασφάλεια αποδεσμεύονται από τη νομική, αυτό δεν μπορεί να είναι κάτι περιστασιακό. Είναι κάτι που οδηγεί σε μονιμότητα της κατάστασης εξαίρεσης. «Η κατάσταση εξαίρεσης είναι η στιγμή κατά την οποία η αστυνομική και στρατιωτική ασφάλεια χειραφετούνται από τον νόμο και τη δικαιοσύνη» (σελ. 164).

Υπάρχουν όμως και χειρότερα. Η ασφάλεια ως «ελεύθερη αγορά». Και αυτή είναι η σημερινή στιγμή της λεγόμενης εποχής της βιοασφάλειας, η εποχή του τέταρτου εννοιολογικού άξονα. Εδώ ο Γκρο ανανεώνει και εμπλουτίζει τους προβληματισμούς του Φουκό. Η βιοασφάλεια στην εποχή της παγκοσμιοποίησης προκύπτει από την έκθεση κάθε ανθρώπινου οργανισμού σε διαφορετικούς νέους κινδύνους. Εχει τρεις διαστάσεις: της προστασίας, του ελέγχου και της ρύθμισης.

Η προστασία στρέφεται γύρω από τρεις θεμελιώδεις παραστάσεις: τον ευπαθή οργανισμό, το εύθραυστο παιδί και τους ευάλωτους πληθυσμούς. Αυτή όμως η προστασία εκτείνεται και στις διακρατικές σχέσεις και καθιστά επίκαιρη τη θεωρία της ανθρώπινης ασφάλειας, η οποία όμως θεμελιώνεται στην ασφάλεια του ζώντος οργανισμού και όχι στον νόμο. Εξού και οι κίνδυνοι εμφάνισης νέων καταστάσεων εξαίρεσης.

Με τη σειρά του ο έλεγχος, με τη βοήθεια των ηλεκτρονικών μέσων, των τεχνολογιών επιτήρησης (βιομετρικά στοιχεία, ψηφιακά αποτυπώματα, κάρτες, κινητά, κομπιούτερ, μέσα κοινωνικής δικτύωσης κ.λπ.), όπου πολλές φορές αφήνουν εθελοντικά οι πολίτες τα «ίχνη» τους, καθίσταται ανώνυμος, χωρίς όμως να εξασφαλίζει την ανωνυμία όσων πέφτουν στα δίχτυα και στα «δίκτυά» του.

Τέλος, η ρύθμιση δεν είναι τίποτα άλλο από την ασφάλεια που υπόσχεται η ελευθερία των απορρυθμισμένων αγορών. Γιατί αν ασφάλεια είναι πλέον η προστασία του ζώντος οργανισμού, τότε αυτή μπορεί να ρυθμιστεί σύμφωνα με την ικανότητα προσαρμογής στο περιβάλλον και σύμφωνα με την ικανότητα επίτευξης ισορροπίας. Μα τότε, λένε οι νεοφιλελεύθεροι οικονομολόγοι, τίποτα δεν ταιριάζει καλύτερα σε αυτού του είδους την ασφάλεια από την ελευθερία των αγορών. «Αν η ρύθμιση είναι η ασφάλεια, τότε η ασφάλεια είναι η αγορά, μια απορρυθμισμένη αγορά» (σελ. 233). Ασφάλεια είναι πλέον η ασφάλεια των αγορών.