Αναζήτηση
Ενα φάντασμα πλανιέται πάνω από τον πύργο του Τραμπ στη Νέα Υόρκη και δεν είναι άλλο από τον επιθετικό σεξισμό του ρεπουμπλικανού υποψηφίου για την αμερικανική προεδρία. Σε μια κατά τ’ άλλα βουβή μητρόπολη όσον αφορά την προεκλογική εκστρατεία –με ελάχιστες κουβέντες μεταξύ πρώτου και δεύτερου κοκτέιλ στα ποτάδικα της λεωφόρου Λέξινγκτον -, οι ατάκες του Ντόναλντ Τραμπ για τη θέση των γυναικών τού αφαιρούν πόντους (ας είναι έτσι, επειδή έτσι νομίζουμε). Και απέχουν έτη φωτός από το πνεύμα των καιρών που καλοβλέπει τη μετάβαση από τον πρώτο αφροαμερικανό πρόεδρο στην πρώτη επικεφαλής των ΗΠΑ. Απέχει έτη φωτός και από το τετραήμερο φεστιβάλ που διοργάνωσε το Ιδρυμα Ωνάση αντλώντας έμπνευση από μια ηρωίδα της αρχαιοελληνικής τραγωδίας, η αίγλη της οποίας φθάνει ως τον δημόσιο διάλογο που εξελίσσεται σήμερα στην Αμερική. Αν το περασμένο φθινόπωρο η κεντρική μορφή ήταν ο Νάρκισσος –που ταίριαζε γάντι στην κουλτούρα του τραμπικού ναρκισσισμού -, αυτήν τη φορά το Ιδρυμα επέλεξε μια ηρωίδα φορτισμένη από διεκδικήσεις, ερμηνείες, παρεξηγήσεις και στερεότυπα. Και για να έχουμε καλό ερώτημα, είναι η Αντιγόνη μια φανατική της αρχαιότητας που επιθυμεί την υπέρβαση του νόμου; Μια επαναστατημένη έφηβος πάνω στην κόκκινη γραμμή της αγανάκτησης; Ή μέλος μιας πόλης, το οποίο αναλαμβάνει το μερίδιο ευθύνης της με επιχείρημα την αγάπη; Τα ερωτήματα δεν έλειπαν και τις τέσσερις ημέρες που διήρκεσε το φεστιβάλ «Antigone. Now», στη διάρκεια του οποίου οι επισκέπτες έκαναν σλάλομ ανάμεσα σε παρόμοιους προβληματισμούς.
Η άποψη ενός σκιέρ
Σλάλομ διαβάσατε; Ναι, «γιατί δηλαδή κανείς δεν ρώτησε τους σκιέρ την άποψή τους για την Αντιγόνη»; Πάνω σ’ αυτό το εύρημα η Λένα Κιτσοπούλου έστησε την περφόρμανς «Lonely planet», μαζί με τους Σοφία Κόκκαλη και Θέμη Πάνου. Στο αυτοσχέδιο πάνελ οι αθλητές ολυμπιακών επιδόσεων κατέβασαν τα πάθη των Λαβδακιδών στις χιονοσκέπαστες κορυφές των δικών τους παθών και μεταξύ ειρωνείας και χιούμορ κράτησαν από την ουσία του μύθου το ρίσκο της προσωπικής ευθύνης. Κάπως έτσι, στην υπόγεια γκαλερί του Ιδρύματος Ωνάση της Νέας Υόρκης, ο βρετανός στοχαστής Σάιμον Κρίτσλεϊ και ο Γιώργος Λούκος, μέλος του ΔΣ του ιδρύματος, βρέθηκαν να γελάνε μαζί με δεκάδες Αμερικανούς που διάβαζαν τους υπέρτιτλους της παράστασης: «Παιδιά, ο Κρέων είναι ο νόμος. Και το σκι είναι το σύστημα. Ο Κρέων δηλαδή είναι το σκι. Γιατί δεν ρωτάτε τους σκιέρ ποτέ για την Αντιγόνη;».
Στο ίδιο αφιέρωμα η ηρωίδα του ντοκιμαντέρ «We are not princesses» αναρωτιόταν εάν η Αντιγόνη θα έπαιρνε τις ίδιες αποφάσεις στην περίπτωση που είχε αποκτήσει παιδιά, ενώ η μητέρα της διηγούνταν πώς αγκάλιασε το λάπτοπ με την εικόνα του νεκρού γιου της στον πόλεμο της Συρίας. Ολα αυτά επειδή η σκηνοθέτρια Μπρίτζετ Αουγκερ και ο Ιτάμπ Αζάμ ζουμάρισαν χωρίς εύκολο λυρισμό σε μια ομάδα 35 σύρων προσφύγων που θέλουν να ανεβάσουν τη δική τους «Αντιγόνη» στα κέντρα συγκέντρωσης του Λιβάνου.
Ξένοι στον τόπο τους οι ίδιοι, έμοιαζαν ιδανικοί συνοδοιπόροι ενός άλλου «ξένου»: του 25χρονου περφόρμερ Ρακίμ Εντουαρντς, που γεννήθηκε στην Τζόρτζια και εργάζεται στο Πόρτλαντ ως drag queen σε πάρτι επί πληρωμή. Ο λόγος για τον πρωταγωνιστή στην εξαιρετική 35λεπτη ταινία του Στέφανου Τσιβόπουλου, ο οποίος τοποθέτησε μέσα στη μεγάλη παράδοση του ουμανιστικού κινηματογράφου τα σύγχρονα ζητήματα της σεξουαλικής ταυτότητας και της οικονομικής ανισότητας –ο Ρακίμ είναι άστεγος στην πραγματικότητα. Και η Αντιγόνη, κύριε Τσιβόπουλε; «Η Αντιγόνη δεν γεννήθηκε ούτε πέθανε στη φαντασία του Σοφοκλή. Υπήρχε ανέκαθεν εδώ, πολύ πριν από τον συγγραφέα. Δεν υπάρχουν πολλές ιδέες που εκπροσωπούν τόσο καθαρά τη δύναμη του ανθρώπινου πνεύματος και την παραδοξότητα της ύπαρξης… Η κοινωνική δικαιοσύνη και απελευθέρωση, το δικαίωμα της ψήφου, η ελευθερία του λόγου, το κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων, η ισότητα των φύλων, τα δικαιώματα των LGBT και η ελευθερία της θρησκευτικής έκφρασης είναι μερικά παραδείγματα για την απήχηση της Αντιγόνης».
Βόλος και Μήλος
Η δεισιδαιμονία της τέχνης έπαιρνε την εκδίκησή της πολύ κοντά στις βιτρίνες των ημίθεων της κατανάλωσης, τα brand names των οποίων κατακλύζουν την Πέμπτη Λεωφόρο, αλλά και στον ναό του Αγίου Πατρικίου. Για τη Φοίβη Γιαννίση η ετυμολογία της λέξης «τραγωδία» (η ωδή του τράγου) ήταν το κλειδί για να υπενθυμίσει σε μια 40λεπτη περφόρμανς τις απαρχές μιας τέχνης που χάσαμε στην πορεία. Για τη Γεωργία Σαγρή, από την άλλη, αρκούσαν επτά λεπτά χορογραφίας ώστε να παρουσιάσει όλους τους χαρακτήρες της «Αντιγόνης» σε μια βωβή, σωματοποιημένη παράσταση (την οποία είχε παρουσιάσει παλιότερα ως επτάωρη στη Γερμανία).
Ολα αυτά ενώ στο άλλοτε θορυβώδες και άλλοτε βουβό υπόγειο του Ιδρύματος Ωνάση τα πέντε δέρματα που είχε στήσει η Μαρία Παπαδημητρίου είχαν εντυπωμένα με καυστική τα ονόματα των βασικών ηρώων της τραγωδίας. Σε μια νοερή συνέχεια των «Αγριμικών» της, τα οποία παρουσίασε πέρσι στην Μπιενάλε Βενετίας, η εικαστικός χρησιμοποίησε μια εγκατάσταση βυρσοδεψείου από τον παλιό Βόλο («Laboratory Antigone», σε επιμέλεια Γιώργου Τζιρτζιλάκη) μεταφέροντας την εικόνα των επεξεργασμένων δερμάτων, της οσμής του θανάτου και ενός –συμβολικού –θεατρικού σκηνικού. «Η δουλειά μου, ως καλλιτέχνιδος, είναι να βελτιώσω την ιδέα ενός «σκηνοθέτη», να την υλοποιήσω στη συνέχεια και να τη μετατρέψω σε μια στιγμή γνήσιας ευαισθησίας. Αυτό που ονομάζεται «πρωταρχική ιδέα» (προοίμιο), που μεταμορφώνει τον εαυτό του σε εικόνα μέσω του καλλιτέχνη». Ο νοερός διάλογος δεν σταματούσε εκεί: έναν όροφο επάνω το επιτοίχιο έργο της Αλεξάνδρας Κεχαγιόγλου –εμπνευσμένο από τη γεωλογία της Μήλου –υποδεχόταν τους δεκάδες επισκέπτες του Ιδρύματος σαν εναλλακτικό σκηνικό μιας τραγωδίας που δεν σκηνοθετήθηκε ακόμη.
Ο επίλογος του Φεστιβάλ δόθηκε από τους συντελεστές του ντοκιμαντέρ «Antigone in Ferguson», στο οποίο γνωστοί τηλεοπτικοί ηθοποιοί (ανάμεσά τους ο Ρεγκ Κάθι του «Wire» και του «House of Cards») και μια χορωδία του Σεντ Λούις αποδίδουν αποσπάσματα και χορικά από την «Αντιγόνη», υπό την καθοδήγηση του τρομερού παιδιού –και συνεργάτη πλέον του Ιδρύματος Ωνάση –Μπράιαν Ντόρις.
Από το Ιράν στο γήπεδο
Κι αν η Αντιγόνη ήθελε να αναδειχθεί σε αστέρι του ποδοσφαίρου µε πρότυπά της τους καλύτερους του είδους; Κι αν έπρεπε να κουνήσει το χεράκι της πριν η Αθηνά της δώσει την εύνοιά της; Τουλάχιστον έτσι τη φαντάστηκε ο ιρανικής καταγωγής σκηνοθέτης Χαµίντ Ραχµανιάν, το φιλµ του οποίου «Mina’s dream» προβλήθηκε στην γκαλερί του Ιδρύµατος Ωνάση, ως µέρος του Φεστιβάλ. Χρησιµοποιώντας την τεχνική του θεάτρου σκιών, animation και µία ηθοποιό πίσω από το πανί µετέφερε τον µύθο στο 2016 ως το προσωπικό όνειρο ενός κοριτισού, στο οποίο ακόµη και οι θεοί πείθονται. «Η αποφασιστικότητα της Αντιγόνης ήταν το στοιχείο γύρω από το οποίο ήθελα να χτίσω το φιλµ, επειδή πρόκειται για στοιχείο πανανθρώπινο. Κι εγώ όταν µεγάλωνα στο Ιράν άκουγα πολλές φορές να µε αποτρέπουν από την ενασχόληση µε τη µουσική ή το θέατρο. Κι όµως, µόνο αυτό ήθελα να κάνω. Οταν διάβασα, λοιπόν, την πραγµατική ιστορία δύο αδελφιών από τη Φλόριδα που ήθελαν να γίνουν ποδοσφαιρίστριες, ήξερα τι να κάνω».
Πόσο δύσκολο ήταν για τον ίδιο να βρει μια διακριτή θέση στη νεοϋορκέζικη καλλιτεχνική σκηνή; «Με το όνομα αυτό –Χαμίντ –ήταν πολύ δύσκολο στη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Ειδικά από τη στιγμή που με την τέχνη του graphic design υπογραμμίζω τον πλούτο της περσικής κουλτούρας, χωρίς να συμμετέχω σε ακτιβιστικές, θρησκευτικές ή πολιτικές δράσεις. Αυτό μπορεί να σε απομακρύνει ακόμη και από την ίδια σου την κοινότητα».
Το φιλμ αποτελεί μια λοξή κριτική στις προκαταλήψεις και στα εθνοτικά κλισέ. Ποιο είναι, αλήθεια, το μεγαλύτερο αρνητικό στερεότυπο που ανακάλυψε ως Ιρανός στις ΗΠΑ; «Ας ξεκινήσουμε με την αλήθεια ότι δεν υπάρχει και κάποιο θετικό, εδώ που τα λέμε. Ολα είναι πολιτική και θρησκεία. Γι’ αυτό κι εγώ βρίσκω διέξοδο στην τέχνη μου» καταλήγει ο καλλιτέχνης, που πρωτοδιάβασε την «Αντιγόνη» στο Πανεπιστήμιο της Τεχεράνης, παράλληλα με τα ομηρικά έπη και την περσική ποίηση.
