Ο γάλλος φιλόσοφος και θεωρητικός τέχνης Ζορζ – Ντιντί Υμπερμάν δείχνει με εικόνες ό,τι θα ήθελε να πει με λέξεις γύρω από τις σύνθετες σχέσεις που αναπτύσσει ο σύγχρονος πολιτισμός με κάθε είδους οπτικό ερέθισμα.

Ο καθηγητής στην περίφημη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών του Παρισιού έχει δημιουργήσει τη δική του μέθοδο ανάγνωσης και ανάλυσης των έργων τέχνης αναμειγνύοντας δημοφιλή έργα με νεώτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις. Γι αυτό και έχει βρει το νήμα της σκέψης που ενώνει τα πλάνα του Θόδωρο Αγγελόπουλο, με τους στίχους του Οδυσσέα Ελύτη, τις εικόνες του Πιερ Πάολο Παζολίνι με τις εικόνες από την οδό Αιόλου μίας νεαρής ελληνίδας σκηνοθέτη.

Ο γάλλος θεωρητικός δίνει απόψε μία πρωτότυπη διάλεξη µε αφορµή την ταινία «Επιστροφή στην οδό Αιόλου» της ελληνίδας νέας κινηματογραφίστριας Μαρίας Κουρκούτα. Και μιλά για τον τρόπο που η ποίηση, η πολιτική και η ομορφιά βρίσκονται στη δύναμη των εικόνων:

Υπάρχει μία εμμονή με τη μέθοδο των αρχείων που ενσωματώνονται στα έργα των σύγχρονων καλλιτεχνών. Μήπως η οθόνη του υπολογιστή έχει επιδράσει στο έργο τους;

«Όπως γνωρίζετε η ρίζα της λέξης «αρχείο» προέρχεται από την ελληνική λέξη που υποδηλώνει την αρχή αλλά και την εντολή. Ας πούμε ότι είναι ένα παλαιό ερώτημα και γίνεται διαρκώς επίκαιρο στις νέες ιστορικές διαμορφώσεις και ανάλογα με τα νέα τεχνολογικά εργαλεία που διαθέτουμε.

Η λέξη αρχείο αφορά τις σχέσεις μεταξύ «γνώσης» και «ισχύος». Επομένως θα ήταν καλύτερα να ξαναδιαβάσουμε τα κείμενα των Αμπυ Βάρμπουργκ, Ντεριντά, Φουκό ή του Καστοριάδη παρά να ακούμε τους λόγους του Στηβ Τζομπς. Οι σύγχρονοι καλλιτέχνες δείχνουν πράγματι ενδιαφέρον στο θέμα των αρχείων: αυτό μπορεί να σημαίνει ότι όσο πιο σύγχρονοι είμαστε τόσο περισσότερο μας ενδιαφέρει η μνήμη».

Στον χώρο της σύγχρονης τέχνης πως χρησιμοποιείτε τη χρήση του μοντάζ σαν ένα είδος πάγκου εργασίας για να δείξετε την ιστορία;

«Εδώ και χρόνια επιμελούμαι μία σειρά βιβλίων με τίτλο: Το μάτι της Ιστορίας (L’Oeil del’histoire). Σε αυτή τη σειρά ερευνώ μέσα από έργα τέχνης που περιλαμβάνουν πίνακες όπως «Οι καταστροφές του πολέμου» του Φρανσίσκο Γκόγια αλλά και κινηματογραφικά έργα όπως το «Film Socialisme» του Ζαν -Λυκ Γκοντάρ τον τρόπο με τον οποίο οι οπτικές τέχνες αναδεικνύουν την Ιστορία.

Στα γαλλικά, το ίδιο ρήμα (remonter) σημαίνει το κολύμπι κόντρα στο ρεύμα του ιστορικού ο οποίος ενδιαφέρεται για την ρίζα προέλευσης των πραγμάτων. Σημαίνει επίσης τη διαδικασία που αφορά την ανασύνθεση και αναδιανομή των στοιχείων που έχουν εκ των προτέρων «αφαιρεθεί».

Το να αναδεικνύεις την ιστορία σημαίνει ότι βρίσκεις κάτι που αγγίζει την πρωταρχική ρίζα αφαιρώντας τη σειρά με την οποία τα πράγματα είναι παρουσιασμένα . Είναι ένα εγχείρημα κριτικής του παρόντος -της τμηματικής σύνθεσης δηλαδή των «επίσημων» διηγήσεων. Και ταυτόχρονα είναι μία προσπάθεια κατανόησης του παρόντος σκάβοντας κάτω από τα φαινόμενα, κάτω από τις αποδείξεις διερευνώντας το ασυνείδητο ή αν θέλετε τις απροσδιόριστες επιθυμίες του παρόντος».

Στην έκθεση «Νέες Ιστορίες Φαντασμάτων» που παρουσιάσατε πέρυσι στο Παλαί ντε Τόκιο στο Παρίσι συμπεριλάβατε πλάνα από ταινίες του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Γιατί;

«Η έκθεση αυτή ήταν μία προσπάθεια να παρουσιάσουμε έναν άτλαντα εικόνων τέχνης, όχι με τη μορφή βιβλίου αλλά στις διαστάσεις μίας αίθουσας χιλίων τετραγωνικών μέτρων. Οι εικόνες κινούμενες ή στατικές συγκατοικούσαν μέσα στο μεγάλο χώρο. Το θέμα ήταν ο θρήνος, μέσα από μία ανθρωπολογία των εικόνων: ο θρήνος σε αναπαραστάσεις της αρχαίας Ελλάδας, του Βυζαντίου, του δυτικού Μεσαίωνα, τους νεώτερους χρόνους.

Αλλά και να δείξουμε διαφορετικούς τρόπους αντίδρασης στον θάνατο από πολιτισμούς σε κάθε ήπειρο.

Η «αφαιρετική» ομορφιά μέσα στην ομίχλη της σκηνής του θρήνου στην ταινία «Το βλέμμα του Οδυσσέα» επιβάλλεται με τη μοναχικότητά της, τη βία της (μία κραυγή), αλλά και τη σεμνότητά της καθώς βλέπουμε μόνο ένα μπλε πεδίο».

Θα λέγαμε ότι η μελαγχολία στην τέχνη είναι ένδειξη μίας πρωτότυπης σκέψης;

«Όχι ιδιαίτερα. Δεν πρέπει όμως να συγχέουμε τον θρήνο με τη μελαγχολία. Δεν έδειξα αυτές τις εικόνες θρήνου για να μιλήσω μόνο για τη θλίψη ενώπιον του θανάτου, αλλά για να δείξω κυρίως την ενέργεια των επιζώντων. Τον τρόπο με τον οποίο μπροστά στον θάνατο κάποιου που έφυγε άδικα οι ζωντανοί ξεπερνούν την κατήφεια τους -ή τη μελαγχολία τους- για να διαμαρτυρηθούν, για να εξεγερθούν.

Υπάρχουν πολλές εξεγέρσεις ακόμη και επαναστάσεις που ξεκινάνε με την αγανάκτηση των ζωντανών εξαιτίας ενός άδικου θανάτου. Η τέχνη συχνά μας αφηγείται το άδικο, το ανυπόφορο.

Στην ταινία του Αϊζενστάϊν «Θωρηκτό Ποτέμκιν» η επανάσταση αρχίζει με τις λέξεις: «ο θάνατος ζητά δικαιοσύνη». Είναι λοιπόν καταστάσεις που μπορεί να συμβούν οπουδήποτε, ακόμη και στην Αθήνα».

Ποια είναι η γνώμη σας για την ταινία της Μαρίας Κουρκούτα «Επιστροφή στην οδό Αιόλου»;

«Θα μπορούσα απλά να πω ότι είναι μία θαυμάσια ταινία, πολύ συγκινητική και σωστή. Αλλά θα ήταν λίγα. Μέσα στον κόσμο όπου ζούμε η ομορφιά δε μας αρκεί. Η ταινία αυτή έχει κάτι διαφορετικό . Αυτή η ταινία ήταν σα να ήρθε να με συναντήσει και με άφησε άφωνο για λίγα λεπτά.

Έθιξε νομίζω μία σειρά από ζητήματα -αισθητικά, ποιητικά, πολιτικά- πολύ σημαντικά για εμένα αλλά και για όλους εσάς. Αναφέρθηκα στις «απροσδιόριστες επιθυμίες» τις οποίες μία κοινωνία εντοπίζει μόνο στα ποιήματα , τους πίνακες ή τις ταινίες κάποιων υποφωτισμένων δημιουργών.

Η ταινία της Μαρίας Κουρκούτα μου φάνηκε ότι είναι μία σύνθεση ανάγλυφων εικόνων, ποιητικών λόγων και μουσικών ήχων που λαξεύουν τον χρόνο κάθε στιγμή. Είναι μία ταινία όπου η ποίηση και η πολιτική συναντώνται και αυτό το βλέπουμε πολύ σπάνια. Συγκεκριμένα στις ταινίες του Παζολίνι και του Αγγελόπουλου».

Στα βιβλία σας έχετε υποστηρίξει την ιδέα ότι οι μορφές στα έργα της τέχνης ενυπάρχουν στο συλλογικό ασυνείδητο και διατρέχουν τον χρόνο. Πως λοιπόν βιώνουμε την εμπειρία των σύγχρονων εικόνων;

«Νομίζω ότι η ταινία της Κουρκούτα απαντά στο ερώτημα. Είναι μία σεμνή ταινία με την έννοια ότι απευθύνεται στο «εμείς» και όχι στο «εγώ». Μέσα από έργα τέτοιου είδους υπάρχει πιθανότητα οι σύγχρονες εικόνες να μας φέρουν απέναντι στις απροσδιόριστες επιθυμίες μας.

Η επιθυμία είναι η κατεξοχήν σύγχρονη κατάσταση: είναι η κίνησή μας προς το μέλλον. Όμως αυτό που μας έμαθε η σκέψη του Φροϋντ ή του Άμπυ Βάρμπουργκ είναι ότι δεν υπάρχει επιθυμία (δηλαδή η δική μας καινοτομία) αν δεν κατορθώσουμε να εξάγουμε από τη μνήμη (το αρχαίο παρελθόν μας) ακαδημαϊσμούς και παραδοσιακούς συμβιβασμούς.

Μία σύγχρονη εικόνα θα ήταν λοιπόν μία εικόνα ικανή να αλλάξει το μέλλον μας, να μας οδηγήσει προς την επιθυμία, στο μέτρο που θα ήταν ικανή να αλλάξει τη μνήμη μας».

INFO

Η διάλεξη του Ζορζ-Ντιντί Υμπερμάν «Βγαίνοντας από τον χρόνο… ποιητικός κινηματογράφος: μια ελληνική ταινία», στο Μέγαρο Μουσικής, αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος, αρχίζει στις 19:00. Είσοδος ελεύθερη με δελτίο προτεραιότητας (από τις 17.30). Η διάλεξη γίνεται στο πλαίσιο του Megaron Plus σε συνεργασία με το Κοινωφελές Ίδρυμα Κοινωνικού και Πολιτιστικού Έργου (ΚΙΚΠΕ). Τη συζήτηση θα συντονίσει ο ιστορικός τέχνης Ντένης Ζαχαρόπουλος