O Eμφύλιος άνοιξε πληγές… στο χαρτί

Τα πάθη παρόντα, εξήντα χρόνια μετά. Ο Εμφύλιος μάς καίει πάντα. Και ένα

βιβλίο που γράφτηκε για ένα άλλο βιβλίο! Ο συγγραφέας και κριτικός Κώστας

Βούλγαρης («Τα άλογα της Αρκαδίας», «Ο Καρτέσιος στην Τρίπολη») έγραψε την

«Παρτίδα» (εκδ. Βιβλιόραμα) ως «παιχνίδι λογοτεχνίας και ιστορίας»

(υπότιτλος), δηλαδή ως προσωπική ανάγνωση του λογοτεχνικού έργου του Θανάση

Βαλτινού «Ορθοκωστά», που πρωτοεκδόθηκε πριν από δέκα χρόνια και το οποίο

εστιάζει στα γεγονότα του Εμφυλίου στην Αρκαδία.

Ποια είναι η αφορμή; Έχει διατυπωθεί η άποψη από μερίδα της κριτικής (με την

οποία συντάσσεται και ο Κώστας Βούλγαρης) ότι η «Ορθοκωστά» αποτελεί ένα

βιβλίο καθοριστικό με το οποίο ξεκινά η «αναθεώρηση» του Εμφυλίου. Ο Κώστας

Βούλγαρης έχει ήδη τοποθετηθεί με αρθρογραφία, ωστόσο μία σκληρή διατύπωση του

Θανάση Βαλτινού στο περιοδικό «Το Δέντρο» (Μάρτιος 2004), τον ώθησε να γράψει

ολόκληρο βιβλίο για την «Ορθοκωστά» σε δύο μήνες! «Πρέπει να τον δέρνει μεγάλη

σύγχυση αυτόν», έλεγε στο «Δέντρο» ο Θανάσης Βαλτινός. «Ενώ δηλώνει ότι χωρίς

το «Ορθοκωστά» δεν θα υπήρχαν κάποια δικά του κείμενα – ποια; – την ίδια

στιγμή γράφει εναντίον της αλλοπρόσαλλα πράγματα. Διατεταγμένες υποχρεώσεις,

ίσως».

Ο Κώστας Βούλγαρης λέει στα «NEA» ότι η «Ορθοκωστά» είναι «σαν να έχει

γραφτεί σύμφωνα με τα αιτούμενα της αναθεωρητικής άποψης του Εμφυλίου». H

οποία «υποβαθμίζει το γεγονός του πολέμου, αναδεικνύει τη λεγόμενη κόκκινη

τρομοκρατία, εξομοιώνει τις δύο πλευρές (κατακτητές και αντιστασιακούς),

εμφανίζει να υπάρχουν, κατ’ αναλογία των γερμανικών στρατοπέδων συγκέντρωσης,

αντίστοιχοι ΕΑΜικοί χώροι, και αναδεικνύει τα προσωπικά πάθη εις βάρος των

ιδεολογικών διαφορών».

Ο Θανάσης Βαλτινός ξεκαθαρίζει ότι δεν επιθυμεί με κανένα τρόπο να «ασχοληθεί

με τον σχολιασμό του περιεχομένου του συγκεκριμένου βιβλίου». Δέχεται ωστόσο

να απαντήσει σε ερωτήσεις και συντάσσεται με τις απόψεις που έχουν διατυπώσει

στο «Βιβλιοδρόμιο» των «ΝΕΩΝ» (όπου έχει ανοίξει σχετικός διάλογος) οι

ιστορικοί Στάθης Καλύβας και Νίκος Μαραντζίδης, λέγοντας ότι είναι ανάγκη να

είμαστε «ψυχροί έως αδιαφορίας», αν θέλουμε «να δούμε τα σφάλματα και να πάμε

μπροστά».

H Ορθοκωστά είναι ένα μοναστήρι στη βόρεια Κυνουρία, το οποίο από το 1943

λειτουργούσε ως χώρος κράτησης «αντιπάλων του EAM ή απλώς υπόπτων για λόγους

που σχετίζονταν με τα διαδραματιζόμενα πολεμικά γεγονότα», σύμφωνα με τη

διατύπωση του Κώστα Βούλγαρη.

«Τα γεγονότα που περιγράφει ο Βαλτινός έχουν συμβεί όλα», λέει στα

«NEA». «Όμως τα φωτίζει με συγκεκριμένο τρόπο. Και η άποψη της άλλης πλευράς

βγαίνει φορτισμένα. Όπου υπάρχουν διαφορετικές εκδοχές υιοθετεί τη λιγότερο

αριστερή. Και φτιάχνει ένα ιστορικό σχήμα που δεν αφορά μόνο στη συγκεκριμένη

περιοχή αλλά και γενικότερα στον Εμφύλιο. Όταν χρησιμοποιεί ως αφηγητές μέλη

των Ταγμάτων Ασφαλείας, δεν κάνει ψυχογράφημα – κάτι που θα ήταν όχι μόνο

χρήσιμο αλλά θα είχε και μείζον ενδιαφέρον. Έτσι βρισκόμαστε μπροστά σε κάτι

που μοιάζει με τον λόγο των νικητών προ πεντηκονταετίας. Ο Θανάσης Βαλτινός

κάνει στην «Ορθοκωστά» ένα τρομακτικό παιχνίδι με τη θεωρία των πιθανοτήτων.

Ανοίγει το θέμα συνεχώς προς την κατεύθυνση που θέλει αλλά κρατάει και άλλοθι.

Λέει και για την άλλη πλευρά, αλλά με τρόπο που, μάλλον, δεν το θυμάται

κανένας».

Ο Κώστας Βούλγαρης λέει ότι πράγματι κρατήθηκαν πολλοί στο Μοναστήρι της

Ορθοκωστάς. Αλλά αυτό έγινε «για να μαζευτούν τα όπλα και για να εκβιαστούν

μέλη των Ταγμάτων Ασφαλείας – μέσω κράτησης συγγενών τους – να αποφύγουν τα

έκτροπα. Αν υποτεθεί ότι υπήρχε και ένα 10% παντελώς αθώων που κρατήθηκαν

εκεί, ο Θανάσης Βαλτινός εστιάζει εκεί».

Ο συγγραφέας της «Παρτίδας» θεωρεί ότι η «Ορθοκωστά» «πληροί όλες τις

προδιαγραφές ώστε να αναδειχθεί, στο εγγύς μέλλον, σε σύμβολο μιας

αναθεωρητικής ανάγνωσης του ελληνικού Εμφυλίου». Και διαπιστώνει ότι «ήδη, η

«Ελένη» του Γκατζογιάννη, ένα μετριότατο έως αφελείας, έργο ενός λογοτεχνικά

ανύπαρκτου συγγραφέα, έχει ενταχθεί στις πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες των ΗΠΑ

με την ένδειξη «Ελληνική Ιστορία»». Και ότι «κατά συνέπεια, η «Ορθοκωστά» τού

πολύ σημαντικού Έλληνα πεζογράφου Βαλτινού αντέχει μερικά διδακτορικά

Φιλολογίας και άλλα τόσα Ιστορίας. Αν αυτή η τάση λοιπόν επικρατήσει, η

«Ορθοκωστά έχει όλες τις προδιαγραφές να αναδειχθεί σε σύμβολό της. Τώρα είναι

η στιγμή της διαμόρφωσης των ιδεολογικών προϋποθέσεων και των συνάψεων» για το

πώς θα διαβάζουμε τον Εμφύλιο τις επόμενες δεκαετίες», καταλήγει.

«Τρομάζουμε με τη σκιά μας»

«Δεν έχω διάθεση να αποϊδεολογικοποιήσω τίποτα», λέει στα «NEA» ο Θανάσης

Βαλτινός. «Σε όλο μου το έργο τήρησα πάντα υπεύθυνη στάση. Αν υπάρχει μία

συνειδητή επιλογή (στο ποσοστό που υπάρχει συνειδητή επιλογή στην τέχνη) είναι

να μη μασκαρέψω, να μην αποκρύψω, να μην ωραιοποιήσω τίποτα. Εκείνοι ντε και

καλά θέλουν να με βγάλουν απολογητή των Ταγμάτων Ασφαλείας. Δεν θέλουν να

διαβάσουν. Ούτε να κουβεντιάσουν με όρους επιστημονικής δεοντολογίας.

Κουβεντιάζουν μόνο με ηθικολογίες και συναισθηματισμούς. Στην «Ορθοκωστά» οι

θηριωδίες των Ταγμάτων Ασφαλείας αναφέρονται με πολύ δραστικό τρόπο, αφού τις

βάζω όπως τις περιγράφουν οι ίδιοι. Και αναφέρω τις πρώτες διεργασίες για το

πώς ακριβώς ξεκίνησε ο Εμφύλιος. Αλλά δεν θέλουν να δουν».

«Στον Τύπο ο Στάθης Καλύβας, που διδάσκει στο Γέιλ, κατηγορήθηκε περίπου

ανοικτά ως πράκτορας. Και το άρθρο του Γιώργου Μαργαρίτη στο «Βιβλιοδρόμιο»

ήταν όλο ύβρεις και υπονοούμενα, χωρίς να στηρίζεται σε επιστημονικά

επιχειρήματα. Αυτά δεν πολεμιούνται με πόλεμο τέτοιο. Διαστρέφουν τις θέσεις

των ιστορικών που έχουν άλλη άποψη».

«Την «Ορθοκωστά» κάποιοι την τοποθετούν ως εναρκτήριο σημάδι της αναθεώρησης

της ιστορίας του Εμφυλίου. Αλλά ο τρόπος που τη διαβάζουν είναι συζητήσιμος.

Με προκατάληψη και προαποφασισμένες θέσεις. Ο Γιώργος Μαργαρίτης έχει γράψει

ότι τα βιβλία του Παπαγιώργη, του Χαριτόπουλου και του Βαλτινού δεν είναι

Ιστορία. Απορριπτέα δηλαδή».

Ο Θανάσης Βαλτινός πιστεύει ότι ακόμη λειτουργούμε «με πείσμα ίσως και

ιδεοληψία» και «τρομάζουμε με τη σκιά μας – δεν τολμάμε να μιλήσουμε για

τίποτα το μελανό». Λέει ότι ειδικά στο Μοναστήρι της Ορθοκωστάς «όλα τα θύματα

ήταν αθώα» ενώ για την «Ελένη» του Γκατζογιάννη θεωρεί ότι δεν είναι

λογοτεχνία αλλά «καυτό ρεπορτάζ». Μιλάει για «αγριότητες που αποτελούν τα

μοιραία λάθη που κάνει η Αριστερά πάντα» και για «περιχαράκωση που αποκλείει

τους άλλους από την αριστερή σκέψη»: «Δεν μπορεί να υπάρξει ευφυής Αριστερά σ’

αυτόν τον τόπο; Αν δεν πάει παραπέρα, θα συρρικνωθεί. Λειτουργούν ως η

Αριστερά να είναι δικό τους οικόπεδο. Ενώ εγώ είμαι δήθεν απολογητής!».

«Παίρνει σύνταξη για αντίσταση»

Ένα κεφάλαιο της Ορθοκωστάς που έχει προκαλέσει σχόλια είναι η εκτέλεση του

Γιάννη Βασίλημη. «Στη δικογραφία γράφτηκε ότι το θύμα επιτέθηκε πρώτο», μας

λέει ο Θανάσης Βαλτινός. «Αλλά τι θα λεγόταν; Έλεγαν επίσης ότι για να τον

πιάσουν, κάτι κακό θα είχε κάνει…».

«Ο Παυλάκος ήταν παρών στην εκτέλεση του Βασίλημη. Τον Βασίλημη τον σκότωσε

ένας αδερφός του. Ένας αδερφός του και ο Μαυρογιάννης. Ο Μιχάλης Μαυρογιάννης

που παίρνει τώρα σύνταξη για αντίσταση. Έσφαξε τον άνθρωπο παίρνει και

σύνταξη. Τον πιάσανε τον Γιάννη Βασίλημη, έναν άντρα μέχρι κει πάνω. Ωραία

παρουσία, ωραία εμφάνιση. Με ένα αγόρι και ένα κορίτσι ανήλικα. Τον πιάσανε με

τον πατέρα του. Ο πατέρας του πήγαινε κοντά. Ρε παιδιά, τι σας έκανε ο

Γιάννης, τους λέει. Του έδωσε μια κάποιος, δεν ξέρουμε ποιος, και τον έριξε

μέσα σε κάτι βάτα. Αλλά έζησε ο γέρος, δεν πέθανε. Τον Γιάννη τον πήγαν

παραπάνω, το λένε στους Σπαθοκομμένους το μέρος, είναι ψηλότερα, στον δρόμο

απ’ το Κούβλι. Στο Κούβλι τον είχαν πιάσει. Ο αδελφός του, ο Παυλάκος και οι

άλλοι. Και τον σκοτώσανε στους Σπαθοκομμένους. Βγήκε ο γέρος από τα βάτα, πήγε

στη νύφη του. Μηλιά, Μηλιά, της φωνάζει. Τον Γιάννη τον φάγανε παιδάκι μου,

άντε να τον μάστε. Πήρε η Μηλιά την κουνιάδα μου την Ηλέκτρα και πήγαν εκεί

πάνω και τον βρήκανε. Είπε η κουνιάδα μου ότι τόσο πολύ είχε δαρθεί που είχε

κόψει, ακριβώς έτσι μου είπε, ένα γόνα μπουχό. Ήταν μες στον μπουχό θαμμένος.

Γιατί φαίνεται δάρθηκε πολλές φορές πριν ξεψυχήσει. Δεν ξέρω αν τον κάναν

σφαχτόν, δεν ξέρω για τον Παυλάκο, αλλά τούτος ο άλλος, ο Ρουβαλιάνος, έκατσε

στη φυλακή κάμποσα χρόνια. Κάπου τον είχανε σε κάποια φυλακή. Και τώρα λένε

πετάγεται στον ύπνο του, τον κυνηγάει το αίμα…».

INFO

Κώστας Βούλγαρης, «H παρτίδα», Εκδόσεις Βιβλιόραμα, Σελ. 156, Τιμή: 10,40

ευρώ.

Θανάσης Βαλτινός, «Ορθοκωστά», Εκδόσεις Άγρα (1994), Σελ. 337, Τιμή: 15,26

ευρώ και Εκδόσεις Ωκεανίδα, Σελ. 329, Τιμή: 13,50 ευρώ.