Η σύγχρονη τέχνη «ψηφίζει» Παλέρμο

Για κάποιους το όνομά της είναι ταυτισμένο με την ποδοσφαιρική της ομάδα. Για κάποιους άλλους έχει πρόσωπο, και αυτό δεν είναι άλλο από του Νονού, εκείνου που δολοφονεί εν ψυχρώ όποιον παραβιάσει την ομερτά. Και για ορισμένους δεν έχει ενδιαφέρον παρά μόνο όταν πέσει η νύχτα, οπότε θα κρυφτούν πίσω από τις μάσκες τους για να εντοπίσουν τον δολοφόνο σε ένα από τα δημοφιλέστερα επιτραπέζια, αλλά και διαδικτυακά, παιχνίδια. Κι όμως φέτος το συγκεκριμένο κοκτέιλ δεν θα αποδειχθεί το σπουδαιότερο κίνητρο για να επισκεφθεί κάποιος την Πάνορμο –την πόλη της Σικελίας που οι αρχαίοι Ελληνες βάφτισαν από το θαυμάσιο λιμάνι της. Διότι η Πάνορμος –δηλαδή το γνωστό σε όλους μας Παλέρμο –δεν περιμένει πλέον να πέσει η νύχτα για να αλλάξει πρόσωπο. Εχει αρχίσει ήδη να μπαίνει σε τροχιά, και το προσεχές διάστημα θα απογειωθεί αποδεικνύοντας πως δεν είναι μόνο η πρωτεύουσα της Μαφίας –τίτλο που παλεύει φιλότιμα να αποποιηθεί –αλλά και του πολιτισμού.

Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που στα πλακόστρωτα στενά της θα «συναντηθούν» από τον Ρόμπερτ Κάπα ώς τον Σπένσερ Τιούνικ. Από τον εκ των πατριαρχών της άρτε πόβερα Μικελάντζελο Πιστολέτο ώς τον αιρετικό της Ευρώπης (και γνώριμο στο ελληνικό κοινό, αλλά persona non grata στον καλλιτεχνικό κόσμο της χώρας) Γιαν Φαμπρ. Και από τον νιγηριανό νομπελίστα Γουόλε Σογίνκα ώς τον εκ των κορυφαίων μεταπολεμικών γερμανών εικαστικών Μάρτιν Κιπενμπέργκερ.

Πολιτιστική Πρωτεύουσα

Ο λόγος; Δεν είναι ένας, αλλά τουλάχιστον τέσσερις. Πρώτον η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 2018. Και μπορεί να φανεί κάποιος δύσπιστος σχετικά με το κατά πόσο είναι ποιοτικές οι επιλογές της όταν παρουσιάζει ένα πρόγραμμα 83 διεθνών εκδηλώσεων με 72 εκθέσεις, μεταξύ άλλων, και 12.151 καλλιτέχνες. Αν ρίξει όμως μια ματιά στο ημερολόγιο και αναλογιστεί ότι η παραπάνω «παρέα» δεν είναι παρά μόνο μερικοί από όσους περιμένει η πόλη, ίσως και να αλλάξει γνώμη. Διότι ποιος δεν θα ήθελε να δει σε ένα παλάτσο συγκεντρωμένους τους Γκάρι Κούπερ, Ερνεστ Χέμινγουεϊ, Ινγκριντ Μπέργκμαν, Πάμπλο Πικάσο, Ανρί Ματίς και Τρούμαν Καπότε, και μάλιστα απαθανατισμένους από τον πρωτεργάτη της σύγχρονης δημοσιογραφικής φωτογραφίας Ρόμπερτ Κάπα; Ο ούγγρος φωτογράφος είναι «παρών» στο Παλέρμο με μια αναδρομική παρουσίαση της δουλειάς του από το 1932 έως το 1954 μέσα από 100 καρέ του (έως 9 Σεπτεμβρίου).

Για πρώτη φορά σε μια έκθεση ο πολύ νεότερός του Αμερικανός Σπένσερ Τιούνικ, που μας έχει συνηθίσει στις συνθέσεις με πολυάριθμους γυμνούς εθελοντές σε υπαίθριους χώρους, παρουσιάζει τα «προκλητικά» εγχειρήματά του από όλο τον κόσμο σε εικόνες μεγάλων διαστάσεων και βίντεο από τη διαδικασία δημιουργίας τους (έως τις 2 Σεπτεμβρίου). Ντεμπούτο στη Σικελία και για τον εικαστικό, χορογράφο, θεατρικό σκηνοθέτη και σκηνογράφο Γιαν Φαμπρ, ο οποίος θα παρουσιάσει τα έργα του μετά το Λούβρο και το Ερμιτάζ στην Κοιλάδα των Ναών του Ακράγαντα και στη Μονή των Βενεδικτίνων, στον καθεδρικό ναό του Moνρεάλε (31 Μαΐου έως 28 Οκτωβρίου).

Από τον όχι ιδιαιτέρως μακρύ αλλά πολύ ελκυστικό κατάλογο αστέρων που έχει συγκεντρώσει το Παλέρμο δεν θα μπορούσε να λείπει ένας από τους σημαντικότερους εν ζωή ιταλούς καλλιτέχνες, ο Μικελάντζελο Πιστολέτο. Για χάρη της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας δημιούργησε ένα μεγάλο τραπέζι από ένα υλικό που αγαπά ιδιαιτέρως, τον καθρέφτη, στο σχήμα της Μεσογείου, το οποίο περιβάλλεται από καρέκλες που προέρχονται από χώρες οι οποίες βρέχονται από το Mare Nostrum. Το τραπέζι που έχει τοποθετηθεί στο Παλάτσο Σαν Ηλία θα φιλοξενήσει καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους συζητήσεις σχετικές με τον διαπολιτισμικό διάλογο.

Παρών και ο νομπελίστας λογοτεχνίας του 1986 και επίτιμος πολίτης του Παλέρμο Γουόλε Σογίνκα, πάνω σε μια ιδέα του οποίου χτίστηκε η έκθεση «Επαναπροσδιορισμοί, η μαύρη προσωπογραφία στο γαλάζιο της Μεσογείου» (8 Ιουνίου – 30 Σεπτεμβρίου), στην οποία θα συμπαρουσιαστούν έργα αφρικανών καλλιτεχνών της διασποράς που επανερμηνεύουν το μαύρο σώμα στη δυτική τέχνη με μια συλλογή αφρικανικών γλυπτών και άλλων μορφών εικαστικών τεχνών που έχει επιλέξει ο συγγραφέας. Και μέσα σε όλα δεν λείπει η ελληνική πινελιά: η ιστορία του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης Σύρου (MOMAS), που δημιούργησε το 1993 ο γερμανός εικαστικός Μάρτιν Κιπενμπέργκερ στο ημιτελές κτίριο της Λαζαρέτας, το οποίο προοριζόταν για σφαγεία, παρουσιάζεται στο Παλάτσο Σαν Ηλία από τις 16 Ιουνίου.

Μπιενάλε manifesta 12

Ο δεύτερος λόγος ακούει στο όνομα manifesta12. Η δημοφιλής νομαδική Μπιενάλε της Ευρώπης –«παιδί» της κατάρρευσης των ψυχροπολεμικών συμβόλων στα τέλη της δεκαετίας του ’90 -, που συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των φιλότεχνων ολόκληρου του πλανήτη, φέτος κατασκηνώνει στο Παλέρμο για να ερευνήσει πώς δύο μείζονος σημασίας γεγονότα, το Μεταναστευτικό και η κλιματική αλλαγή, επηρεάζουν τη ζωή μιας πόλης με πολυεπίπεδη και μεγάλου χρονικού βάθους ιστορία, η οποία δέχθηκε επιρροές από όλους σχεδόν τους πολιτισμούς της Ευρώπης, της Ανατολικής Μεσογείου και της Βόρειας Αφρικής τα τελευταία 2.000 χρόνια. Σε πλήρη αντίθεση με το ρεύμα της παγκοσμιοποίησης οι διοργανωτές (επικεφαλής για φέτος των δημιουργικών μεσολαβητών ο Ιππόλυτος Πεστελίνι Λαπαρέλι του αρχιτεκτονικού γραφείου ΟΜΑ στο Ρότερνταμ, που ίδρυσαν το 1975 ο Ρεμ Κούλχαας και ο Ηλίας Ζέγγελης) έχουν επιλέξει να κινηθούν αποκλειστικά σε τοπικό επίπεδο. Και στήνουν έναν «πλανητικό κήπο», όρο που χρησιμοποίησε ο γάλλος βοτανολόγος Ζιλ Κλέμεντ το 1997 θέλοντας να μιλήσει για έναν πλανήτη τον έλεγχο του οποίου θα έχουν οι άνθρωποι. Δύο δεκαετίες μετά, βεβαίως, δεν αντιμετωπίζεται πλέον υπό την ίδια οπτική ο «πλανητικός κήπος», αλλά ως χώρος όπου οι «κηπουροί» αναγνωρίζουν «την εξάρτησή τους από άλλα είδη και αντιδρούν στην κλιματική αλλαγή, στον χρόνο ή σε μια σειρά κοινωνικών παραγόντων με κοινή ευθύνη». Πίσω όμως από την ιδέα αναζήτησης ενός κήπου βρίσκονται δύο ερεθίσματα. Ο βοτανικός κήπος του Παλέρμο, που ιδρύθηκε το 1789 ως ένα εργαστήριο για την καλλιέργεια, μελέτη, δοκιμή, ανάμειξη και συλλογή ποικίλων ειδών. Και ο πίνακας «Αποψη του Παλέρμο» (1875) του Φραντσέσκο Λογιακόνο, στον οποίο κανένα από τα προϊόντα που απεικονίζονται δεν είναι ντόπιο. Οι ελιές προέρχονταν από την Ασία, οι λεύκες από τη Μέση Ανατολή, οι ευκάλυπτοι από την Αυστραλία, τα φραγκόσυκα από το Μεξικό, τα μούσμουλα από την Ιαπωνία και τα κίτρα –σύμβολα της Σικελίας –είχαν εισαχθεί επί αραβικής κυριαρχίας.

Εχουν ανακοινωθεί δέκα συμμετέχοντες καλλιτέχνες που θα παρουσιάσουν τη δουλειά τους σε ισάριθμους χώρους, όπως ο πρωτοπόρος Νιγηριανός Τζελίλι Ατικου, που θα οργανώσει μια περφόρμανς εμπνευσμένη από τελετουργικά με την παρουσία γλυπτών και φυτών, ή ο πολυπράγμων Ελβετός Ουριέλ Ορλοου, ο οποίος θα στήσει στο Παλέρμο τα «Δέντρα των ευχών»: μια βιντεοεγκατάσταση που αφηγείται τις ιστορίες τριών δέντρων γεμάτων αναμνήσεις σημαντικών ανθρώπων, οι οποίες συναντώνται με σύγχρονες αφηγήσεις συγκρούσεων, μετανάστευσης και ακτιβιστικών δράσεων κατά της Μαφίας.

Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στο παράλληλο πρόγραμμα 5Χ5Χ5, στο οποίο έπειτα από ανοιχτή πρόσκληση (φέτος υποβλήθηκαν 118 προτάσεις) επιλέγονται πέντε καλλιτέχνες, πέντε γκαλερί και πέντε σχολές καλών τεχνών για να συμμετάσχουν σε αυτό. Η σύνθεση του 2018 περιλαμβάνει κατά 13% συμμετοχή Σικελών, 27% Ιταλών, 40% Ευρωπαίων και 20% από άλλα σημεία του πλανήτη.

Παλάτσο Μπουτέρα

Ο τρίτος λόγος για μια βόλτα στο καλοκαιρινό Παλέρμο είναι η επαναλειτουργία από τις 16 Ιουνίου ενός εκ των πιο εμβληματικών κτιρίων της πόλης, του Παλάτσο Μπουτέρα. Υστερα από μια γιγαντιαία επιχείρηση αναστήλωσης που έγινε με έξοδα του ζεύγους Μάσιμο και Φραντσέσκα Βαλσέκι, ο χώρος που είναι διπλάσιας έκτασης από τον Λευκό Οίκο θα φιλοξενήσει μέρος των συλλογών τους, οι οποίες περιλαμβάνουν από μάσκες των Ζουλού, γυάλινα αντικείμενα αρ νουβό και κινεζικά έπιπλα ώς έργα των Αντι Γουόρχολ, Γκίλμπερτ εντ Τζορτζ και Γκέρχαρντ Ρίχτερ, αλλά και αριστουργήματα της ιταλικής ζωγραφικής, όπως το σπάνιο πολυπρόσωπο έργο «Τα τέσσερα παιδιά» του Ανιμπάλε Καράτσι.

Αρχαιοελληνικά κειμήλια

Τέλος, τέταρτος αλλά όχι λιγότερος σημαντικός λόγος από τους προηγούμενους είναι για μια βόλτα στο περιφερειακό αρχαιολογικό Μουσείο Αντόνιο Σαλίνας, που θα λειτουργήσει πλήρως (σήμερα είναι ανοικτό εν μέρει) μετά τις εργασίες ανακαίνισής του τον Ιούνιο. Με μία από τις πλουσιότερες συλλογές με φοινικικά και αρχαιοελληνικά αντικείμενα στην Ιταλία, μεταξύ άλλων, φιλοξενεί σε περίοπτη θέση αρχιτεκτονικά γλυπτά από τους ναούς του Σελινούντα του 5ου αι. π.Χ., όπου απεικονίζονται σκηνές από την ελληνική μυθολογία, όπως ο σπαραγμός του Ακταίωνα από τα σκυλιά του, ο γάμος του Δία με την Ηρα και ο Ηρακλής που μάχεται μια Αμαζόνα.