Ακόμη και ένα εξασκημένο βλέμμα στην τέχνη θα μπορούσε να παραπλανηθεί και να πιστέψει ότι ο πίνακας που κρέμεται στο «φτωχικό» της Ρις Γουίδερσπουν στην ταινία «Σπίτι μου, σπιτάκι μου» είναι αυθεντικός Μαρκ Ρόθκο. Το κόκκινο και το πορτοκαλί όπως διαδέχονται το ένα το άλλο πάνω στον καμβά απέχουν ελάχιστα από τον τρόπο που ο κορυφαίος εξπρεσιονιστής τα τοποθετούσε στα ακριβοπληρωμένα έργα του. Κι άλλωστε γιατί να μην έχει η ηρωίδα έναν αυθεντικό Ρόθκο στο σαλόνι, όταν υποτίθεται ότι είναι κόρη ενός βραβευμένου με Οσκαρ σκηνοθέτη και ζει στο Χόλιγουντ; Μόνο που ο πίνακας δεν κοστίζει εκατομμύρια δολάρια και δεν φέρει την υπογραφή του καλλιτέχνη. Είναι δημιουργία της ζωγράφου Κάθριν Μπούκερ Τζόουνς από την Αλαμπάμα, που κατάφερε μέσω έργων της –ανηρτημένα στην εφαρμογή Pinterest –να τραβήξει την προσοχή της σκηνοθέτιδος Χάλι Μάγιερς Σάιερς.

Εύλογα θα αναρωτηθεί κανείς γιατί σε μια εποχή που το σκηνικό μπορεί να παραχθεί μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή εξακολουθεί να πέφτει τόσο βάρος στη διακόσμηση, γεγονός που απαιτεί συνεργασία με πραγματικούς καλλιτέχνες, αλλά και εμπλοκή στο δαιδαλώδες πεδίο του νόμου περί πνευματικών δικαιωμάτων.

«Η τέχνη είναι από τα πιο δύσκολα σημεία όταν πρέπει να γυρίσουμε μια ταινία», δηλώνει στο artsy.net η οκτώ φορές υποψήφια για βραβείο Εμμι σκηνογράφος Eλεν Μπριλ, που υπογράφει τα σκηνικά και στο «Σπίτι μου, σπιτάκι μου».

Κι αυτό διότι ο νόμος περί πνευματικών δικαιωμάτων επιτρέπει την ελεύθερη χρήση ενός έργου 70 χρόνια μετά τον θάνατο του καλλιτέχνη. Eως τότε ο ίδιος ο δημιουργός ή οι διαχειριστές της κληρονομιάς του έχουν τον έλεγχο της παρουσίασης του έργου του. Αλλά και μετά το πέρας αυτού του ορίου είναι πιθανό ο φορέας διαχείρισης ή ένας φωτογράφος να διατηρούν δικαιώματα επί της εικόνας των έργων και να προκαλέσουν νέα προβλήματα. Οι υποθέσεις των δικαιωμάτων είναι τόσο πολύπλοκες ώστε πολλές φορές ένας υπάλληλος επωμίζεται εξ ολοκλήρου να ξεκαθαρίσει το τοπίο. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα απαιτείται και η οργάνωση ολόκληρου νομικού τμήματος καθώς σε μια ταινία πρόβλημα δεν δημιουργείται μόνο από τα έργα τέχνης. Ανάλογες άδειες μπορεί να απαιτούνται για τη χρήση τίτλων βιβλίων, πινακίδων ή ακόμη και ονομάτων οδών.Η αναζήτηση εναλλακτικών είναι, λοιπόν, επιβεβλημένη για τους σκηνογράφους που θέλουν να πετύχουν το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα.

Κι αν δεν απαιτείται αυστηρά από το σενάριο το έργο ενός συγκεκριμένου καλλιτέχνη –όπως συνέβη με την εμβληματική «Σημαία» του Τζάσπερ Τζόουνς για την τηλεοπτική σειρά «Covert Affairs» –καταφεύγουν σε ανερχόμενους καλλιτέχνες με στόχο να πετύχουν ένα παρόμοιο και ιδιαιτέρως πειστικό αποτέλεσμα.

Το κέρδος δεν είναι μόνο σε χρόνο, αλλά και σε χρήμα, καθώς η εξασφάλιση των δικαιωμάτων των αυθεντικών έργων τέχνης είναι ακριβό σπορ. «Βρίσκω τον καλλιτέχνη που με ενδιαφέρει στο Διαδίκτυο και κάνω μια απευθείας συμφωνία μαζί του. Του προσφέρω ένα ποσό για να μου στείλει είτε τα ίδια τα έργα, είτε τα ψηφιακά τους αρχεία για όσο διαρκεί το γύρισμα, περίπου δυο εβδομάδες. Είναι πολύ ευκολότερο από το να ψάχνεις να βρεις πού βρίσκεται ένα αυθεντικό έργο και να έχεις συνεχώς διαπραγματεύσεις και πισωγυρίσματα σχετικά με τα δικαιώματα», λέει η Λίντια Μαρκς που έχει σχεδιάσει τα σκηνικά για ταινίες όπως «Ο διάβολος φορούσε Πράντα», τις δυο ταινίες «Sex and the City» και τα «Τσακισμένα λουλούδια».

«ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ». Ωστόσο τα πράγματα και στην περίπτωση αυτή δεν είναι απλά. Οι σκηνογράφοι πρέπει να δώσουν σαφείς οδηγίες ώστε το έργο που θα παραλάβουν να θυμίζει αρκετά το πρωτότυπο, αλλά όχι σε τέτοιο βαθμό ώστε να τους εγκαλέσουν για παραβίαση του νόμου περί πνευματικών δικαιωμάτων. Το πειστικό αποτέλεσμα επί της μεγάλης οθόνης ήταν κι ο λόγος που για την ταινία του Γιάννη Σμαραγδή «Ελ Γκρέκο» χρειάστηκε να γίνει αναπαραγωγή κάθε φάσης των 12 έργων (από τα συνολικά 100 και πλέον) του ζωγράφου που εμφανίζονταν. «Αν χρησιμοποιούσαμε μια απλή μεταξοτυπία μπροστά στην κάμερα το έργο θα έδειχνε ψεύτικο. Χρειαζόταν ο όγκος της ζωγραφικής», εξηγούσε κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας της ταινίας στα «ΝΕΑ» ο σκηνοθέτης, ο οποίος διέθεσε ένα σεβαστό ποσό από τον προϋπολογισμό για την επιστημονική έρευνα από την πολυφασματική κάμερα του Ινστιτούτου Ηλεκτρονικής Δομής και Λέιζερ του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας στην Κρήτη και την αντιγραφή των έργων σε διαφορετικές φάσεις της δημιουργίας τους από τρεις έλληνες ζωγράφους, τους Σάββα Γεωργιάδη, Νίκο Μόσχο και Στέλιο Πετρουλάκη. Σε περιπτώσεις που ο χρόνος πιέζει υπάρχει και η λύση των γκαλερί που νοικιάζουν έργα σε εταιρείες ώστε να διακοσμήσουν τον χώρο τους για μια ειδική περίσταση, σε κινηματογραφικά και τηλεοπτικά στούντιο ή σε όποιον χρειάζεται ένα έργο τέχνης για μικρό χρονικό διάστημα. Αυτή η επιλογή ωστόσο μπορεί να μην είναι ιδιαιτέρως υψηλού κόστους και να μην ενέχει νομικά κωλύματα, κρύβει όμως άλλες δυσκολίες: ένδέχεται ένα έργο να προβάλλεται και σε άλλη ταινία που παίζεται την ίδια εποχή ή σε ένα διαφημιστικό σποτ. «Κι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αποφεύγουμε τη συγκεκριμένη επιλογή», δηλώνει η Ελεν Μπριλ, καθώς ένα τέτοιο ενδεχόμενο μπορεί να καταστρέψει την ψευδαίσθηση που προσφέρει η εικόνα μέσω της οθόνης.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΙΡΙΑΛ. Το όνομα της γκαλερί Ζουμπουλάκη εμφανίζεται στους τίτλους ελληνικών σίριαλ, αλλά όπως μας διευκρινίζουν η Δάφνη και η Πέγκυ Ζουμπουλάκη δεν ζητούνται πρωτότυπα έργα, αλλά αφίσες ή μεταξοτυπίες, που παραχωρούνται φιλικά. «Το πρόβλημα είναι όταν επιστρατεύονται πλαστά έργα», προσθέτουν. «Είδαμε με τον Γιάννη Μόραλη ένα πλαστό έργο του σε μια σειρά. Επικοινώνησα με τους υπεύθυνους και ζήτησα να το απομακρύνουν, αλλά αρνήθηκαν. Οταν τους ενημέρωσα ότι ο καλλιτέχνης θα κινηθεί νομικά εναντίον τους, στο επόμενο επεισόδιο οι σεναριογράφοι επέλεξαν να εντάξουν στην υπόθεση τη ληστεία του έργου».