1918 η χρονιά που «πέθανε» ο μοντερνισμός

Εγκεφαλικό. Ισπανική γρίπη. Καρκίνος του λάρυγγα. Ερυσίπελας. Τέσσερις ασθένειες θερίζουν τέσσερα από τα κορυφαία τέκνα του μοντερνισμού: Γκούσταφ Κλιμτ, Εγκον Σίλε, Οτο Βάγκνερ, Κόλομαν Μόζερ, αντιστοίχως. Είναι η χρονιά που τελειώνει ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, η Αυστροουγγαρία διαλύεται και η ισπανική γρίπη εξελίσσεται σε πανδημία αφήνοντας πίσω της εκατομμύρια νεκρούς. Το ημερολόγιο δείχνει 1918. «Πρέπει να ήταν πολύ ενδιαφέρον να ζει κάποιος στη Βιέννη εκείνη την εποχή» έγραφε ο αυστριακός συγγραφέας Χέρμαν Μπαρ για την πόλη στις αρχές του 20ού αιώνα. Και πώς να μην είναι όταν ο διασημότερος ίσως εκπρόσωπος της Αρ Νουβό, Γκούσταβ Κλιμτ, ζωγραφίζει το διάσημο «Φιλί» του; Ο τολμηρός προστατευόμενός του, θιασώτης του εξπρεσιονισμού, Εγκον Σίλε σχεδιάζει έργα ερωτικού περιεχομένου που προκαλούν τα ήθη σε βαθμό που να κατηγορηθεί για πορνογραφία. Ο αρχιτέκτονας Οτο Βάγκνερ σχεδιάζει το κτίριο του Ταχυδρομικού Ταμιευτηρίου, αλλά και την κεντρική κυκλική λεωφόρο της Βιέννης, τη Ρινγκστράσε. Ο πρωτοπόρος στο ντιζάιν Κόλομαν Μόζερ συνιδρύει την εταιρεία Βιένα Βερκστέτε με στόχο να δημιουργήσει αντικείμενα καθημερινής χρήσης που θα έχουν την αισθητική ενός έργου τέχνης.

Οι ανάσες αυτών, εκ των πρωταγωνιστών του βιεννέζικου Μοντερνισμού και πρωτεργατών του κινήματος της Απόσχισης (που στόχο είχε τη ρήξη με τον ακαδημαϊσμό), αναμειγνύονται με εκείνες του πατέρα της ψυχανάλυσης Ζίγκμουντ Φρόιντ, του πρωτοπόρου και αρχικά μη αποδεκτού συνθέτη Γούσταβ Μάλερ και του Λούντβιχ Βιτγκενστάιν την εποχή που εκείνος δημοσιεύει τη «Λογικο-Φιλοσοφική Πραγματεία» του, σε μια πόλη της οποίας ο πληθυσμός φτάνει τα 2 εκατ. Είναι δηλαδή πολυπληθέστερη σε σύγκριση με τα σημερινά δεδομένα (1,7 εκατ. κάτοικοι) και πολυπολιτισμική. Με άλλα λόγια είναι μια μητρόπολη.

Ο θάνατός τους θα σημάνει και το τέλος μιας εποχής, κατά την οποία καλλιτέχνες, επιστήμονες και αρχιτέκτονες μεταξύ άλλων συναντήθηκαν σε μια σπάνια ώσμωση. Κι αυτή την επέτειο της αρχής του τέλους του Βιεννέζικου Μοντερνισμού γιορτάζει η πρωτεύουσα της Αυστρίας, έναν αιώνα μετά, μέσα από 16 εκθέσεις που έχουν ως στόχο να συστήσουν σε όσους δεν γνωρίζουν τι συνέβη εκείνη την εποχή, να «σκάψουν» πιο βαθιά για να ικανοποιήσουν την περιέργεια όσων επιζητούν μια φρέσκια ματιά για όσα έχουν ειπωθεί τα τελευταία 100 χρόνια, αλλά και να ξανακοιτάξουν με την απόσταση του χρόνου την κληρονομιά, να μετρήσουν την αντοχή και να αναγνωρίσουν τη σημασία της καλλιτεχνικής παραγωγής εκείνης της περιόδου, που ανέδειξαν τη Βιέννη σε ένα από τα σημαντικότερα πνευματικά κέντρα.

«Οι τέσσερις αυτοί άνδρες ήταν μπροστά από την εποχή τους, πολύ μοντέρνοι και προοδευτικοί που δεν φοβούνταν να σπάσουν τα ταμπού», λέει η εκπρόσωπος του Τουριστικού Οργανισμού της Βιέννης, ο οποίος και έχει αναλάβει τη διοργάνωση που καλύπτεται υπό τον τίτλο-ομπρέλα «Ομορφιά και Αβυσσος», Ελενα Χάρτλερ. «Γιορτάζοντας την κληρονομιά αυτή είναι μια τέλεια ευκαιρία για την πόλη να αναδείξει τόσο εκείνη την εποχή όσο και την επιρροή της στο σήμερα», συνεχίζει. Κι αν η τοποθέτησή της μοιάζει τόσο αυτονόητη που μπορεί να αγγίζει τα όρια του βαρετού, ο συντηρητισμός του 21ου αιώνα είναι εκείνος που μας θυμίζει ότι τίποτα δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο.

Τα γυμνά σώματα του Σίλε

Διότι ναι μεν το όνομα του Σίλε μπορεί να είναι γνωστό ακόμη και σε εκείνους που δεν ασχολούνται εις βάθος με την τέχνη και οι φιγούρες του να είναι εύκολα αναγνωρίσιμες. Το ζήτημα είναι όμως πόσο τις αντέχει η κοινωνία έναν αιώνα μετά τη δημιουργία τους. Οι αντιδράσεις των υπευθύνων σε Αγγλία και Γερμανία δεν αφήνουν περιθώρια σχετικά με τα όρια ανεκτικότητας. Και οι δύο χώρες αρνήθηκαν να αναρτήσουν τις διαφημίσεις για τις εκθέσεις στη Βιέννη, που απεικόνιζαν γυμνά σώματα, επικαλούμενες την προσβολή της δημοσίας αιδούς. Η πρόταση που έκαναν οι Αυστριακοί στον Οργανισμό Μεταφορών της Βρετανίας να καλυφθούν με κουκίδες τα επίμαχα σημεία των έργων απορρίφθηκε.

Και τελικά η λύση που επιλέχθηκε ώστε οι αφίσες να αναρτηθούν στον υπόγειο του Λονδίνου, στις στάσεις λεωφορείων της Κολωνίας και σε προσόψεις κτιρίων στο Αμβούργο, ήταν να χρησιμοποιηθούν μεν τα έργα του Σίλε, αλλά τα σημεία των γεννητικών οργάνων να καλυφθούν με μια λωρίδα η οποία γράφει: «Συγγνώμη, είμαι 100 ετών, αλλά εξακολουθώ ακόμη και σήμερα να είμαι πολύ τολμηρός»! Πόσο συνάδει τώρα η επιλογή αυτή με το κεντρικό σύνθημα των μελών του κινήματος της Απόσχισης –«Σε κάθε εποχή η τέχνη της. Σε κάθε τέχνη η ελευθερίας της» –το οποίο δεσπόζει και πάνω από την είσοδο της Πινακοθήκης που είναι αφιερωμένη στους εκπροσώπους του συγκεκριμένου κινήματος, ίσως να είναι ένα από τα θέματα που πρέπει να τεθούν προς συζήτηση, αν όλη αυτή η πληθωρική παρουσίαση έχει ως στόχο πέραν της προσέλκυσης επισκεπτών και εισροής χρημάτων στα ταμεία να κληροδοτήσει, αν όχι απαντήσεις, τουλάχιστον τροφή για σκέψη, για το πόσο και προς ποια κατεύθυνση έχει αλλάξει η Ευρώπη, αν όχι ο κόσμος, έναν αιώνα μετά την εποχή των τεσσάρων αυτών καλλιτεχνών.

Κι αν η ομορφιά έρχεται συνειρμικά στον νου με το άκουσμα της Αρ Νουβό, ο όρος άβυσσος μοιάζει κάπως παράταιρος αρχικά. «Ο Βιεννέζικος Μοντερνισμός διαφέρει από την κλασική έννοια της Αρ Νουβό» διευκρινίζει η Ελενα Χάρτλερ, που εξηγεί ότι ο Οργανισμός Τουρισμού σχεδιάζει από το 2016 τις εκδηλώσεις και προβληματίστηκε σχετικά με τον γενικό τίτλο κάτω από τις οποίες θα τις εντάξει. «Ο Βιεννέζικος Μοντερνισμός δεν σχετίζεται μόνο με το διακοσμητικό, τα ζωηρά χρώματα και το ευχάριστο. Εχει συχνά ένα σκοτεινό στοιχείο που συνδυάζεται με την ομορφιά».

Μάρμαρο και μέταλλο

Τι ξεκίνησε μόλις να συμβαίνει λοιπόν στη Βιέννη και θα κορυφωθεί μέσα στη χρονιά; Η πρώτη μεγάλη έκθεση που είναι αφιερωμένη αποκλειστικά εδώ και πενήντα και πλέον χρόνια στον σπουδαίο πολεοδόμο και αρχιτέκτονα Οτο Βάγκνερ, στον οποίο οφείλεται μεγάλο μέρος της εικόνας της αυστριακής πρωτεύουσας. Γεωμετρικές και καθαρές γραμμές, γυαλί, μάρμαρο και μέταλλο, αλλά και φυτικά διακοσμητικά μοτίβα κυριαρχούν στους σταθμούς, τα κτίρια, τις γέφυρες που σχεδίασε, στο Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο –το πρώτο κτίριο στο οποίο χρησιμοποιήθηκε ως υλικό το αλουμίνιο -, στην πρώτη εκκλησία σε στυλ Αρ Νουβό στην Ευρώπη (του Αγίου Λεοπόλδου) που δημιούργησε, ενώ το αριστούργημά του θεωρείται η Ρινγκστράσε –η κυκλική κεντρική λεωφόρος της πόλης -, σύμφωνα με πολλούς το πιο εντυπωσιακό έκθεμα σε όλη την πόλη. Ο κόσμος του αναδύεται από τις 15 Μαρτίου ώς τις 7 Οκτωβρίου στο Μουσείο της Βιέννης (Καρλσπλάτζ).

Για πρώτη φορά επίσης αναπτύσσεται σε μια έκθεση «διάλογος» ανάμεσα στους πίνακες και τα σχέδια του Εγκον Σίλε με τα χειρόγραφά του, στα οποία περιέχονται σημειώσεις, ποιήματα, αλλά και με φωτογραφίες και άλλα ντοκουμέντα από τη ζωή του, στο Μουσείο Λεοπόλδου από τον Φεβρουάριο ώς τον Οκτώβριο.

Στη λίστα με τις απαραίτητες στάσεις είναι και η Γέφυρα του Κλιμτ, η οποία επιστρέφει στο Μουσείο Ιστορία της Τέχνης (από 15 Οκτωβρίου ώς 30 Νοεμβρίου), έξι χρόνια μετά την κατασκευή της για πρώτη φορά με αφορμή τότε την επέτειο 150 χρόνων από τη γέννηση του ανατρεπτικού και πρωτοπόρου ζωγράφου, αλλά και ιδιοφυούς διακοσμητή. Από ύψος 12 μ. επιτρέπει στους επισκέπτες να δουν σε απόσταση αναπνοής έναν κύκλο 13 έργων, που αποτελούν από τις σημαντικότερες πρώιμες δημιουργίες του.

Ολα αυτά ωστόσο πλέκονται γύρω από την έκθεση-πυρήνα των εκδηλώσεων «Ο Κλιμτ δεν είναι το τέλος. Η αφύπνιση της Κεντρικής Ευρώπης», στην οποία ο θάνατος των τεσσάρων πρωταγωνιστών και το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου δεν αντιμετωπίζονται ως το τέλος μιας εποχής. Στο ανάκτορο Μπελβεντέρε, από τις 22 Μαρτίου ώς τις 26 Αυγούστου, μέσα από 80 έργα των Κλιμτ, Σίλε, Κοκόσκα και Μόζερ θα αναδειχθεί το κληροδότημα που άφησαν στις επόμενες γενιές μέσα από την αλλαγή στον τρόπο σκέψης, τις νέες προοπτικές και πώς όλα αυτά υιοθετήθηκαν και αφομοιώθηκαν από τότε μέχρι τις μέρες μας.