Η κληρονομιά του Δημήτρη Πικιώνη στην Αθήνα του 2018

Σε μια εποχή που η Αθήνα προσελκύει τουρίστες από όλον τον κόσμο οι οποίοι πρόθυμα επισκέπτονται μουσεία και χώρους πολιτισμού, οι αρμόδιοι φορείς διαχείρισης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς θα πρέπει να υπολογίσουν την αξία ανάδειξης όλων των μνημείων της πόλης. Η υπενθύμιση της σημασίας του αρχιτεκτονικού έργου του Δημήτρη Πικιώνη, με διεθνή αναγνώριση, εκτενή βιβλιογραφία και στο εξωτερικό δεν είναι άστοχη. «Το 2018 συμπληρώνονται 50 χρόνια από τον θάνατο του Δημήτρη Πικιώνη, μιας πολυσχιδούς προσωπικότητας της αποκαλούμενης Γενιάς του ’30, ο οποίος άνοιξε νέους αισθητικούς ορίζοντες με το έργο του» σημείωσε ο δήμαρχος Αθηναίων Γιώργος Καμίνης όταν πρόσφατα εξέφρασε προθυμία να συμβάλει στην αποκατάσταση των έργων του εκλιπόντος αρχιτέκτονα και ακαδημαϊκού. Υπέγραψε πρωτόκολλο συνεργασίας με την αρχιτέκτονα και πρόεδρο της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας Δημήτρης Πικιώνης, κόρη του αρχιτέκτονα, Αγνή Πικιώνη. «Ιδρύσαμε την εταιρεία μέσα στους ευρύτερους σκοπούς της οποίας είναι η προστασία έργων του Πικιώνη και ιδιαίτερα το συγκρότημα του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη, το σχολείο στον Λυκαβηττό και τον παιδικό κήπο της Φιλοθέης», επισημαίνει στα «Πρόσωπα» η ίδια. Πρόκειται για δημόσια διατηρητέα μνημεία της νεότερης αρχιτεκτονικής κληρονομιάς για τα οποία ευθύνη έχει κυρίως το υπουργείο Πολιτισμού. Σε ό,τι αφορά το κτίριο του σχολείου στον Λυκαβηττό, υπογράψαμε ένα πρωτόκολλο συνεργασίας με τον Δήμο Αθηναίων που έχει και την ευθύνη των σχολικών κτιρίων. Ο δήμος έχει αρμοδιότητα μόνο γύρω από το πράσινο της Ακρόπολης, οπότε θα προσπαθήσουμε από κοινού να βρούμε σημεία συνεργασίας και άντλησης πόρων για να ξεκινήσει η αποκατάσταση των έργων». Δεν είναι η πρώτη φορά που η κόρη του αρχιτέκτονα θα έρθει σε επικοινωνία με δημόσιους φορείς. Το ίδιο είχε συμβεί πριν λίγα χρόνια με τον Δήμο Φιλοθέης προκειμένου να αποκατασταθεί η παιδική χαρά που είχε δημιουργήσει ο Δημήτρης Πικιώνης. Ακόμη και η documenta14 βάσισε ένα τμήμα του καλλιτεχνικού της προγράμματος γύρω από την ανάδειξη της δημόσιας αρχιτεκτονικής του Πικιώνη, προσπαθώντας μάλιστα να βρει ιδιώτες χορηγούς οι οποίοι θα αναλάμβαναν την αποκατάσταση της παιδικής χαράς.

Το 2018 είναι επίσης μία ημερομηνία – κλειδί καθώς συμπληρώνονται 60 χρόνια από την αποπεράτωση του έργου διαμόρφωσης του αρχαιολογικού χώρου της Ακρόπολης. «Από το 1958 οπότε παραδόθηκε στο Δημόσιο δεν έχει γίνει καμία σοβαρή εργασία συντήρησης και αποκατάστασης. Και είναι έργο με ευαίσθητα υλικά, λόγω παρουσίας του ξύλου, αλλά και του πρασίνου που έχει αλλοιωθεί . Ο περιβάλλων χώρος έχει σημασία, γι’ αυτό και στόχος μας είναι να αποκατασταθούν τα τρία αυτά έργα με τις πρέπουσες ενέργειες. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει πρώτα να γίνουν οι μελέτες, πιθανόν από την ΑΜΚΕ Δημήτρης Πικιώνης και στη συνέχεια το υπουργείο Πολιτισμού να τις εγκρίνει», συμπληρώνει η Αγνή Πικιώνη.

Το μοντέρνο σχολείο

Η συνεργασία με τον δήμο αφορά τα έργα πρασίνου του αρχιτέκτονα γύρω από την Ακρόπολη και τον λόφο του Φιλοπάππου, τα οποία έχουν χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης παγκοσμίου ενδιαφέροντος όπως και το 14ο Δημοτικό Σχολείο Δημήτρης Πικιώνης στα Πευκάκια, στη Νεάπολη.Σχεδιασμένο από τον νέο τότε αρχιτέκτονα και καθηγητή της Αρχιτεκτονική Σχολής του Μετσόβιου Πολυτεχνείου, το σχολείο ολοκληρώνεται το 1933 παράλληλα με τα 4.000 σχολεία που σχεδιάστηκαν και πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα την περίοδο αυτή με πρωτοβουλία της κυβέρνησης Βενιζέλου(1928-1932) και με δάνειο από τη Σουηδία. «Κύριο χαρακτηριστικό της σύνθεσης είναι η σοφή διάταξη των όγκων σε ένα εξαιρετικά δύσκολο οικόπεδο. Σε όλη του τη ζωή ο Πικιώνης θα δοκιμάσει επανειλημμένα να λύσει το πρόβλημα της προσαρμογής του κτιρίου στο έδαφος γιατί ξέρει πως εκεί βρίσκεται το μυστικό της τελικής αρμονίας», γράφει σχετικά ο Δημήτρης Φιλιππίδης. Οι αδρές γραμμές των όψεων του σχολείου είχαν από τότε μετατρέψει το κτίσμα σε εξαίσιο δείγμα πρώιμου μοντερνισμού. Ωστόσο ο ίδιος γράφει το 1958 πως «όταν το σχολείο τελείωσε… δεν με ικανοποιούσε» σε κείμενό του όπου σχολιάζει το μοντέρνο κίνημα. Το σχολείο σήμερα, παρά τα 85 χρόνια του, λειτουργεί, αν και απαιτείται αποκατάσταση ύστερα από μια προσεκτική καταγραφή και αποτύπωση της παθολογίας του κτιρίου. Τα μεταλλικά κουφώματα στα γραφεία με τις φίνες διατομές και τα μονά τζάμια εξακολουθούν να λειτουργούν παρά την ελλιπή συντήρηση. Το ίδιο ισχύει και στα μεγάλα συρόμενα υαλοστάσια στις αίθουσες διδασκαλίας που έχουν δυστυχώς επισκευαστεί πρόχειρα και δεν λειτουργούν σωστά. Στις αίθουσες εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμη, μπροστά στους πίνακες, οι γνωστές παλιές «ξύλινες έδρες» με τη σπάνια για σήμερα οδοντωτή συναρμογή στη γωνία.

«Υπάρχει όμως κι ένα θεωρητικό θέμα ιδιαίτερα ενδιαφέρον, σχετικό με τη λειτουργία των αιθουσών διδασκαλίας. Πρόκειται για το γεγονός ότι το σχολείο δεν κατασκευάστηκε σύμφωνα με τα αρχικά σχέδια του Πικιώνη. Σχέδια τα οποία με επιμονή παρουσίασε στη δημοσίευση που έγινε το 1939 στο βιβλίο του Πάτροκλου Καραντινού για τα σχολικά κτίρια, ενώ, ταυτόχρονα, δήλωνε -πράγμα αρκετά σπάνιο και για τον ίδιο –την αρνητική άποψή του για το κτίριο. Ενας λόγος αυτής της αρνητικής κριτικής άποψης ήταν τα μεγάλα απροστάτευτα κουφώματα των τάξεων», σημειώνει ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Αντωνακάκης.

Σ’ αυτό το θεωρητικό πλαίσιο θα έπρεπε πρώτα να συζητηθεί το θέμα της παρέμβασης στο κτίριο καθώς η ενδεχόμενη αποδοχή των αρχικών σχεδίων δεν επιστρέφει απλά στην αρχική και επίσημα επιθυμητή μορφή του το κτίριο αλλά επιλύει με έναν ιδιοφυή και μοναδικό τρόπο που πρότεινε ο Πικιώνης τα μόνιμα προβλήματα ηλιασμού των αιθουσών διδασκαλίας, οι οποίες υποφέρουν από τις υπάρχουσες υπερβολικές διαστάσεις των κουφωμάτων.

Γι’ αυτήν την πρόταση Πικιώνη που δεν πραγματοποιήθηκε έχουν βρεθεί πλήρησχέδια όπου υποδεικνύονται οι προβλεπόμενες κατασκευές με τις οποίες τα κουφώματα θα προστατεύονταν και οι οποίες δεν εφαρμόστηκαν» επισημαίνει ο Δημήτρης Αντωνακάκης στη διάλεξή του για το σχολείο στα Πευκάκια στον τόμο «Δημήτρης Πικιώνης. Δύο διαλέξεις» που κυκλοφόρησε από τις Δομές. «Το Σχολείο στα Πευκάκια και έτσι παροπλισμένο και ταλαιπωρημένο παραμένει ένα σπάνιο διαμάντι της αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου που θα μας γοητεύει πάντα με ό,τι σώθηκε από την αρχική ιδέα, τις αναλογίες του, τη συνθετική αυστηρότητα των όγκων του και την εκπληκτική προσαρμογή του στο έδαφος, που δεν είναι καθόλου συνηθισμένη στην ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής», συνοψίζει.

Εδαφική αρχιτεκτονική

Το σημαντικότερο έργο της ελληνικής αρχιτεκτονικής είναι το μη κτίριο του Πικιώνη: η διαμόρφωση, δηλαδή, του αρχαιολογικού χώρου γύρω από την Ακρόπολη για την οποία ο αρχιτέκτονας επέμενε στη σημασία του τόπου ως βάση της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ο περίπατος της Ακρόπολης και του Φιλοπάππου περιλαμβάνεται στο σύμφωνο συνεργασίας για τη συντήρηση και αποκατάσταση των έργων του αρχιτέκτονα στα όρια της Αθήνας. Αλλά όχι και το συγκρότημα του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη με το εμβληματικό Αναπαυτήριο, όπως ο ίδιος ο Πικιώνης το ονόμαζε, δηλαδή το γνωστό περίπτερο-αναψυκτήριο δίπλα ακριβώς από τον ναό.

Η σύνθεση στα πλακόστρωτα της διαδρομής γύρω από την Ακρόπολη και στο λόφο του Φιλοπάππου δεν ακολούθησε το πνεύμα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Ο Δημήτρης Πικιώνης αντιπαρέθεσε στο διεθνιστικό πνεύμα της εποχής του το οικουμενικό πνεύμα της αττικής γης, τη μεθοδική ανακύκλωση παλαιότερων οικοδομικών υλικών και διακοσμητικών στοιχείων, την κρίση του ανθρώπινου ματιού και την ικανότητα του χεριού του τεχνίτη. Σε εισηγητική του επιστολή προς τον τότε υπουργό Δημοσίων Εργων Κωνσταντίνο Καραμανλή ο Πικιώνης αναφέρει λεπτομέρειες για τον χώρο πρασίνου αναφέροντας ότι η δενδροφύτευση θα στηριχθεί στη «θαμνώδη χλωρίδα», σε άγριες και ήμερες ελιές, ροδιές, δάφνες και μυρσίνες. «Η φυτεία από απόψεως συνθετικής, οπτικής, χρώματος σχήματος, συμβολισμού των εκλεγομένων δένδρων θα αποτελέση αντικείμενον ιδιαιτέρας μελέτης… Ολα τα ξενικά δένδρα θα εκκοπούν, ως και εκείνα άτινα δεν συνάδουν προς τον χαρακτήρα του τόπου (πλαγιόκλαδοι, κυπάρισσοι κ.τ.λ.)».