Με την πρώτη ματιά μοιάζουν με παλίμψηστα. Χειρόγραφα με γράμματα αλλού δυσανάγνωστα κι αλλού καθαρά –ανάλογα με τις ψυχικές του διακυμάνσεις και τη διάθεσή του –γραμμένα με μαύρο πενάκι, γεμάτα με κόκκινα και μπλε κραγιόνια, στα σημεία που είχε δεύτερες σκέψεις ή ήθελε να κάνει διορθώσεις. Ανέκδοτα ορισμένα και κάποια από αυτά εντελώς άγνωστα ως σήμερα: από κινηματογραφικά σενάρια που δεν κατάφεραν να βρουν τον δρόμο τους στη μεγάλη οθόνη έως διασκευές των παραμυθιών της Χαλιμάς. Πλάι τους το σημειωματάριό του –ένα ημερολόγιο του 1931 γεμάτο με 5.500 λέξεις τις οποίες ήθελε να διασώσει –αλλά και το βιβλίο-συνταξιδιώτης του, το οποίο σπάνια αποχωριζόταν από τα εφηβικά του χρόνια, τη «Θεία Κωμωδία» του Δάντη. Είναι εκείνο που φαίνεται να κρατά σε μια από τις πιο γνωστές του ασπρόμαυρες φωτογραφίες με φόντο την Αίγινα. Και είναι το συγκεκριμένο καρέ που έχει ήδη μεταγραφεί σε κλίμακα 2Χ2 μ. από 45.000 τουβλάκια Lego προσκαλώντας τους λάτρεις των σέλφις για ένα στιγμιότυπο μαζί του.

Ολα τούτα αποτελούν μια μικρή γεύση από τα αντικείμενα που πρόκειται να απλωθούν σε τρεις χώρους του Μουσείου Μπενάκη για να χτίσουν το προφίλ του. Κι αν με την πρώτη ανάγνωση δεν αποκαλύπτουν την ταυτότητα του ιδιοκτήτη τους, σημαίνει ότι ενδέχεται να έχουν πετύχει τον στόχο τους. Διότι όλα τούτα θα αποτελέσουν τον πυρήνα της μεγάλης σπονδυλωτής έκθεσης «Αφιέρωμα στον Νίκο Καζαντζάκη» που διοργανώνει το Μουσείο Μπενάκη και οι εκδόσεις Καζαντζάκη σε συνεργασία με την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας, το Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, το Μουσείο Καζαντζάκη και το Πολιτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιώς με σκοπό να αναδείξουν όχι τόσο τον συγγραφέα όσο τον άνθρωπο Νίκο Καζαντζάκη, 60 χρόνια μετά τον θάνατό του, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του τρέχοντος έτους που είναι αφιερωμένο στον συγγραφέα. «Γνωρίζουμε τον Νίκο Καζαντζάκη μέσα από τα κείμενά του, από όσους έχει εμπνεύσει σε όλες τις μορφές τέχνης. Γνωρίζουμε έστω και αποσπασματικά στοιχεία για τη ζωή του, έχουμε δει εικαστικές εκθέσεις, έχουν οργανωθεί συνέδρια, έχουν γραφεί μελέτες. Εχει αφήσει σε ευγενική αφάνεια ακόμη και νομπελίστες ποιητές. Ομως δεν γνωρίζουμε τον άνθρωπο κι αυτόν θέλουμε να αναδείξουμε μέσα από την συγκεκριμένη έκθεση», λέει στα «Πρόσωπα» ο επιστημονικός σύμβουλος των εκδόσεων Καζαντζάκη κι επιμελητής της έκθεσης δρ. Νίκος Μαθιουδάκης, ο οποίος μας προϊδεάζει ότι πρόκειται για «μια έκθεση ήσυχη, χωρίς πυροτεχνήματα που επιτρέπει στον θεατή να συνθέσει το δικό του παζλ».

Ο άγνωστος «Ανήφορος»

Για τον λόγο αυτό θα συγκεντρωθούν από την Κρήτη και την Αθήνα για πρώτη φορά όλα τα σωζόμενα χειρόγραφα -περί τα τριάντα- του συγγραφέα κι ανάμεσά τους ένα ανολοκλήρωτο έργο του, το οποίο αν και ήταν γνωστό το χειρόγραφό του θεωρούνταν χαμένο μέχρι πρόσφατα οπότε εντοπίστηκε στο αρχείο Καζαντζάκη. Πρόκειται για τον 180 σελίδων «Ανήφορο», που αποτελείται από τρία μέρη –την Κρήτη, την Αγγλία και τη Μοναξιά –και μιλά για έναν πιλότο που εγκαταλείπει την Κρήτη για να πάει στην Αγγλία. Το έργο που γράφηκε το 1946 ενώ ο Καζαντζάκης βρισκόταν στην Αγγλία τεκμηριώνεται και ενδέχεται να εκδοθεί. «Τα χειρόγραφα αποτελούν την πρώτη κατάθεση ψυχής και επιτρέπουν στον επισκέπτη να κάνει τον συγγραφέα δικό του άνθρωπο, καθώς μπορεί να διακρίνει τον χαρακτήρα του γράφοντος και ψυχολογικές του διακυμάνσεις μέσα από τις διαφορετικές όψεις του γραφικού του χαρακτήρα. Κι έτσι μπορεί να δει το επίγειο πρόσωπο του ανθρώπου που έχει καταχωριστεί στη συνείδησή μας ως μύθος», επισημαίνει ο επιστημονικός επιμελητής, καθώς την εικαστική επιμέλεια υπογράφουν ο Δημήτρης και η Αριάδνη Καλοκύρη.

Μια κόκκινη κλωστή ως άλλος μίτος της Αριάδνης θα διατρέχει και θα ενώνει τους τρεις χώρους όπου θα απλωθεί η έκθεση. Με αφετηρία το κτίριο της οδού Πειραιώς ο επισκέπτης μέσα από τον εργοβιογραφικό χάρτη δεν θα μείνει στα κλισέ που αφορούν στον Καζαντζάκη, όπως η κόντρα του με την Ακαδημία και την Εκκλησία ή το χαμένο Νομπέλ, αλλά θα ανακαλύψει πώς γεννιέται ο συγγραφέας είτε βλέποντας τη «Θεία Κωμωδία» –αχώριστο σύντροφό του από τα εφηβικά του χρόνια –είτε μέσα από τις φωτογραφίες του πλάι σε φίλους του όπως ο Αγγελος Σικελιανός που λειτουργούσε ως το λογοτεχνικό alter ego του, ο πιο πιστός του φίλος και ο άνθρωπος με τον οποίο μοιραζόταν κάθε πνευματική του ανησυχία Παντελής Πρεβελάκης, ο Παναΐτ Ιστράτι, που τον έφερε κοντά στην ιδεολογία του κομμουνισμού και ο Κίμων Φράιερ που μέσα από τη μετάφραση της «Οδύσσειας» τον σύστησε στο αγγλόφωνο κοινό.

Κι αν τα γυαλιά του –που υποδηλώνουν το βλέμμα του στα πράγματα –η πίπα του, της οποία ο καπνός παραπέμπει στην έμπνευση, σύμφωνα με τον επιμελητή, και το διαβατήριό του ως σύμβολο διαφυγής αποτελούν τον μικρό πυρήνα των προσωπικών του αντικειμένων, το ενδιαφέρον αναμένεται να κλέψει το σημειωματάριό του. «Ο Καζαντζάκης ήταν γλωσσοποιός. Στις σελίδες του σημειωματαρίου υπήρχαν στήλες με διαφορετικές θεματικές ενότητες όπου συγκέντρωνε λέξεις από το στόμα του λαού που φοβόταν ότι θα χαθούν και τις εγκιβώτιζε στα κείμενά του», εξηγεί ο Νίκος Μαθιουδάκης.

Στο επίκεντρο ωστόσο θα βρεθούν τα χειρόγραφά του συγγραφέα μεταξύ των οποίων ανέκδοτα με διασκευασμένα έργα του Σαίξπηρ που αποτελούν την επιτομή των πιο σημαντικών τραγωδιών του, αλλά και τα εννέα κινηματογραφικά σενάρια που ξεκίνησε να γράφει τη δεκαετία του 1920, την εποχή της μετάβασης από τον βωβό στον ομιλούντα κινηματογράφο και τα οποία, παρ’ όλο που θέλησε να τα δει στο πανί, οι 20ετείς προσπάθειες του δεν απέδωσαν καρπούς.

Επόμενη στάση είναι το σαλονάκι του ισογείου στην Πινακοθήκη Γκίκα, εκεί που θα γίνει αναφορά στο μεγαλειώδες έπος του Καζαντζάκη, την «Οδύσσεια» την οποία και εικονογράφησε στην αγγλική της έκδοση ο Νίκος Χατζηκυριάκος – Γκίκας (θα δούμε 98 σχέδια εκ των οποίων τα περισσότερα εκδόθηκαν), αλλά και τα περισσότερο χρωματικά έργα του χαράκτη Χρήστου Σανταμούρη ως εικονοποίηση του ίδιου έργου που δεν εντάχθηκαν ποτέ σε έκδοση του έπους. Μαζί θα εκτεθεί ένα από τα 301 αντίτυπα της πρώτης έκδοσης όπως και το βοηθητικό ερμηνευτικό βιβλίο της ίδιας χρονιάς στην οποία ο Καζαντζάκης εξηγεί 1.500 λέξεις από εκείνες που χρησιμοποιεί.

Κίνα και Ιαπωνία

Μετά τον «Ανήφορό του», όπως είναι ο υπότιτλος της ενότητας στο κτίριο της Πειραιώς και την «Οδύσσειά του», που αφορά στην Πινακοθήκη Γκίκα, η τρίτη και τελευταία, που θα φιλοξενηθεί στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης, έχει τον τίτλο «Η Ανατολή του». Εκεί με άξονα τη φράση που συνήθιζε ο ίδιος να λέει «κυλάει αραβίτικο αίμα στις φλέβες μου», οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να ανακαλύψουν την αγάπη του για την Κίνα και την Ιαπωνία μέσα από τα ταξίδια του στις χώρες αυτές, αλλά τον πυρήνα τους, που βρίσκεται στα έργα του Ιούλιου Βερν τα οποία μετέφρασε (όπως το «Από τον Καύκασο στο Πεκίνο»), στα εξώφυλλα των βιβλίων του που έχουν μεταφραστεί στις γλώσσες αυτές ή στα χειρόγραφα των διασκευών των παραμυθιών της Χαλιμάς: στο υπό έκδοση «Φτερωτό άλογο» και στην ανέκδοτη «Ιστορία του Αλαδίνου».

Είναι παρεξηγημένος τελικά ο Νίκος Καζαντζάκης; «Δεν ξέρω αν είναι παραγνωρισμένος ή παρεξηγημένος. Είναι πολύ σημαντικός ένας επαναπροσδιορισμός του μύθου του κι αυτό μπορεί να γίνει μέσα από νέες προσεγγίσεις κι ανόθευτη ματιά και η έκθεση μπορεί να το παρέχει επειδή προσπαθεί να περιγράψει την κραυγή της ψυχής του κι όχι να κραυγάσει τα καλώς ή κακώς κείμενα του Καζαντζάκη», εκτιμά ο επιμελητής της έκθεσης. Ενδιαφέρον είναι ωστόσο ότι η τριπλή αυτή παρουσίαση έρχεται λίγο πριν εκπνεύσει το 2017 το οποίο είχε κηρυχθεί Ετος Καζαντζάκη, κάτι που ίσως ελάχιστοι αντιλήφθηκαν, καθώς λιγοστές και περιορισμένης εμβέλειας ήταν οι εκδηλώσεις που έγιναν στο πλαίσιο αυτό. «Δεν θα αντικρούσω την άποψη αυτή, ωστόσο πρέπει να παραδεχτούμε ότι η πολιτεία αναγνώρισε έναν παρεξηγημένο μύθο και θέλησε να τον τιμήσει. Και δεν μένω στο ό,τι κάνει η πολιτεία. Αν οι δράσεις που έγιναν αποτέλεσαν αφορμή έστω και ένα παιδί να διάβασε ένα έργο του Καζαντζάκη, το έτος πέτυχε τον στόχο του», καταλήγει ο Νίκος Μαθιουδάκης.

info

Αφιέρωμα στον Νίκο Καζαντζάκη στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138), στην Πινακοθήκη Γκίκα (Κριεζώτου 3) και στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης (Αγίων Ασωμάτων 22) από 18 Δεκεμβρίου έως 25 Φεβρουαρίου 2018

Αυτές τις ημέρες κυκλοφορεί και η μελέτη «Ο Νίκος Καζαντζάκης στον κινηματογράφο» (εκδ. Gutenberg) του Θανάση Αγάθου, καθηγητή Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Το βιβλίο αναλύει την ενασχόληση του ίδιου του δημιουργού με τη συγγραφή κινηματογραφικών σεναρίων (1928, 1931 – 1932, 1956), αλλά και τις μεταφορές μυθιστορημάτων του από διαφορετικούς σκηνοθέτες και σεναριογράφους («Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» του Ζιλ Ντασέν, «Ζορμπάς» του Μιχάλη Κακογιάννη, «Ο τελευταίος πειρασμός» του Μάρτιν Σκορσέζε). Τέλος, γίνεται αναφορά και στην πρόσφατη ταινία «Καζαντζάκης» του Γιάννη Σμαραγδή.