Θεωρείται από τις πρώτες περιοχές της ευρωπαϊκής ηπείρου που κατοικήθηκαν από τον άνθρωπο, ήδη από την κατώτερη (αρχαιότερη) παλαιολιθική εποχή, δηλαδή πριν από 1,5 εκατ. χρόνια.

Σε σπήλαιό της άλλωστε βρέθηκε το αρχαιότερο ανθρώπινο λείψανο του ελλαδικού χώρου ηλικίας 700.000 ετών, καθιστώντας την πρωιμότερη αρχαιολογική θέση της χώρας μας και μία από τις παλαιότερες στην Ευρώπη. Με σφήνες από κέρατα και αιχμηρά οστά πριν από 22.300 χρόνια, από τα σπλάγχνα της εξορύσσονταν από 20 ορυχεία ώχρα για λατρευτικούς σκοπούς.

Σε μια σπηλιά της, σύμφωνα με τη μυθολογία, γεννήθηκε ο Ορφέας από τη Μούσα Καλλιόπη και στα χώματά της ετάφη. Σε μία από τις ακτές της, εξάλλου, ιδρύθηκε η αρχαιότερη αποικία των Νότιων Ελλήνων στο Βόρειο Αιγαίο. Και από το χώμα της οι αρχαιολόγοι έχουν βγάλει ένα μοναδικό για τα ελληνικά δεδομένα –και σπάνιο για όλο τον αρχαίο κόσμο –σύνολο επιχρυσωμένων αγγείων που φέρουν την υπογραφή του κατόχου τους: Αντίοχος.

Γη που ακούγεται να είναι φορτωμένη με εκατοντάδες μυστικά, κρυμμένα όχι τόσο κάτω από το χώμα, αλλά από τη βαριά σκιά των πλέον διάσημων «κατοίκων» της, που έχουν καταφέρει να κερδίσουν τη μερίδα του λέοντος της δημοσιότητας με τα εντυπωσιακά τους ευρήματα και τις σπουδαίες προσωπικότητες που συνδέθηκαν μαζί τους. Και πλέον ετοιμάζεται να τα αναδείξει χάρη σε μια πλούσια σε υλικό και εικονογράφηση έκδοση, η οποία αποδεικνύει ότι Μακεδονία και Θράκη (με την πρώτη να διαθέτει ασύμμετρη γεωφυσική και ιστορική υπεροχή έναντι της δεύτερης) δεν είναι μόνο οι Αιγές και η Πέλλα, το Δίον και η Αμφίπολη, το Δισπηλιό και τα Αβδηρα.

Πρόκειται για τον τέταρτο τόμο της σειράς «Αρχαιολογία» των ποιοτικών πάντα εκδόσεων Μέλισσα (έχουν προηγηθεί εκείνοι για τα νησιά του Αιγαίου, την Εύβοια και τη Στερεά και την Πελοπόννησο), που παροτρύνει τον αναγνώστη σε ένα ταξίδι από την Πίνδο και τον Ολυμπο ώς τον Εβρο κάνοντας στάση σε κάθε νομό της αχανούς χώρας του δωρικού φύλου των Μακεδνών αλλά και του τόπου που πήρε το όνομα της Ωκεανίδας Θράκης, όπως τον περιγράφουν οι 85 συντελεστές του έργου –όλοι τους διευθυντές ανασκαφών κι έμπειροι ερευνητές του πεδίου και των αρχαίων πηγών –ύστερα από προετοιμασία επτά χρόνων και υπό την επιμέλεια του αναπληρωτή καθηγητή Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ανδρέα Βλαχόπουλου και της αρχαιολόγου, διευθύντριας Ερευνών στο ερευνητικό κέντρο «Αθηνά», Δέσποινας Τσιαφάκη. Ταξίδι που ξεκινά από τα βάθη της προϊστορίας και φτάνει ώς το τέλος της αρχαιότητας, συνοδεύεται από πλούσιο φωτογραφικό υλικό ελκυστικά τεκμηριωμένο, χάρτες και βιβλιογραφία, σαν καρέ μιας ταινίας σοφά σκηνοθετημένης, επιτρέποντας ουσιαστικά στο παρελθόν της Μακεδονίας και της Θράκης να χωρέσει σε έναν και μόνο τόμο 620 σελίδων, ενημερωμένο με τα πλέον πρόσφατα ευρήματα που έχουν έρθει στο φως.

Κοζάνη, Μεθώνη, Λείβηθρα

Τι δεν γνωρίζουμε λοιπόν για τη σημερινή ελληνική Μακεδονία που κατοικούνταν στην εποχή του σιδήρου (1050-480 π.Χ.) από τρεις ομάδες, τους Ελληνες του Νότου, τους Μακεδόνες (ελληνικό φύλο) και τα διάφορα έθνη όπως οι Φρύγες, οι Παίονες, οι Ιλλυριοί και οι Θράκες; Οτι στο Παλαίκαστρο Κοζάνης έχει βρεθεί ένα από τα αρχαιότερα τεχνουργήματα στον ελλαδικό χώρο, ηλικίας 250.000 ετών, ένας αμφίπλευρος αμυγδαλόσχημος πέλεκυς. Οτι στην Αναρράχη, στον Νομό Κοζάνης, έχει βρεθεί το σπάνιο επιχρυσωμένο σύνολο αγγείων του 4ου αι. π.Χ. που δείχνει ότι η κοινωνία της εποχής διέθετε ανώτερο βιοτικό επίπεδο και ακμαία εργαστήρια. Οτι στον Νομό Πιερίας –ο οποίος πήρε το όνομά του από το ρήμα πίω ή από το πίον, που σημαίνει τη λιπαρή, πλούσια και εύφορη γη –είχε ιδρυθεί η πρώτη αποικία των Νότιων Ελλήνων στο Βόρειο Αιγαίο, η Μεθώνη, στα τέλη του 8ου αι. π.Χ. από τους ερετριείς αποίκους της Κέρκυρας, οι οποίοι διωγμένοι από τους Κορίνθιους επιχείρησαν να επιστρέψουν στη μητρόπολή τους. Εκεί όμως οι συμπατριώτες τους τούς εξεδίωξαν με σφεντόνες κι έτσι αναγκάστηκαν να καταφύγουν στη Μεθώνη, η οποία κατέστη κύριο διαμετακομιστικό κέντρο, καθώς διέθετε το ασφαλέστερο λιμάνι στον Θερμαϊκό Κόλπο. Είναι ωστόσο και η πόλη όπου βρέθηκε το πρωιμότερο στη Μακεδονία και σημαντικότερο ως προς το μέγεθος σύνολο πρώιμων ελληνικών επιγραφών, χαραγμένων πάνω σε 200 αγγεία (τέλη 8ου – αρχές 7ου αι. π.Χ.). Στα όριά της βρίσκονταν τα Λείβηθρα, ο τόπος όπου υπήρχε η σπηλιά στην οποία γεννήθηκε ο Ορφέας, ο οποίος αφού θανατώθηκε από τις γυναίκες της Πιερίας στο Δίον ετάφη στη γενέτειρά του.

Απαραίτητη είναι η στάση στα Παλιάμπελα –στη Βόρεια Πιερία, σε μικρή απόσταση από τον αυτοκινητόδρομο Θεσσαλονίκης – Κατερίνης -, όπου βρίσκεται μία από τις πρώτες εγκαταστάσεις του νεολιθικού ανθρώπου (περί το 6600 π.Χ.), η οποία αποτελεί κλειδί για την κατανόηση των δρόμων του νεολιθικού μετασχηματισμού στην Ελλάδα και την Ευρώπη.

Στα Ασώματα, ανάμεσα στις δύο σημαντικότερες πόλεις του αρχαίου μακεδονικού βασιλείου, τη Βέροια και τις Αιγές, βρίσκονται τα δύο πρώτα λατομεία δομικού υλικού που ανασκάφτηκαν στη Μακεδονία και από τα ελάχιστα ανεσκαμμένα στον ελλαδικό χώρο. Αδιάψευστοι μάρτυρες της λατομικής δραστηριότητας στην περιοχή του παλαιού μακεδονικού βασιλείου, ο λίθος τους χρησιμοποιήθηκε στις γειτονικές Αιγές για την οικοδόμηση σημαντικών δημόσιων κτιρίων της πρώτης πρωτεύουσας των Μακεδόνων.

Ροδόπη και Ακτή

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η περιήγηση στην Ακτή, όπως ήταν το όνομα της χερσονήσου του Αγίου Ορους στην αρχαιότητα, εκεί όπου, σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου, κάθησε η κιβωτός του Δευκαλίωνα μετά τον κατακλυσμό, ύστερα από εννέα μερόνυχτα. Από μονή σε μονή οι αρχαιολογικοί θησαυροί που μπορεί να βρει κάποιος διαφέρουν. Αξίζει να σταθούμε στη μαρμάρινη ενεπίγραφη στήλη που βρίσκεται στη Μονή Δοχειαρίου, στην οποία καταγράφεται η δωρεά βασιλικών γαιών εκ μέρους του Κάσσανδρου προς τον μακεδόνα εταίρο Περδίκκα.

Μια στάση στην Αμφίπολη επιβάλλεται όχι μόνο επειδή η ανασκαφέας του τύμβου Καστά Κατερίνα Περιστέρη δημοσιεύει τη χρονολόγηση του μνημείου στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. συνδέοντάς το με τους στρατηγούς Νέαρχο και Λαομέδοντα, καθώς και τη σύζυγο του Αλέξανδρου Ρωξάνη με τον γιο τους Αλέξανδρο Δ’ και τον αρχιτέκτονα Δεινοκράτη, αλλά κι επειδή παρουσιάζεται ένα συνολικότερο προφίλ της πόλης που ονομαζόταν πριν γίνει αθηναϊκή αποικία Εννέα Οδοί, κατοικούνταν κυρίως από Θράκες του βασιλείου των Ηδωνών και ξεχώριζε για την επιβλητική της οχύρωση, ανάλογη της οποίας δεν υπάρχει σε καμία από τις άλλες σημαντικές πόλεις της Μακεδονίας.
Οσο για τη γη όπου ο Ηρακλής πραγματοποίησε τον όγδοο άθλο του –εξόντωσε τα άλογα του Διομήδη –και ο Οδυσσέας τύφλωσε τον Κύκλωπα Πολύφημο, εκείνη της θρακικής Ροδόπης, είναι γεμάτη από πόλεις με μεγάλη ιστορία –από την ελληνίδα πόλη Μαρώνεια, που γράφει ο Ηρόδοτος, όπως και τη λιγότερο γνωστή Δίκαια ώς τη Στρύμη, ενώ στον γειτονικό Εβρο έχουν καταμετρηθεί 145 τύμβοι, ορισμένοι εκ των οποίων είχαν εντυπωσιάσει τον Γεώργιο Βιζυηνό καθώς βρίσκονταν κοντά στη γενέτειρά του.

Τελευταία Νέα