Το κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού εμφανίζεται λίγο πριν από τα μέσα του

18ου αιώνα: έρχεται να μορφοποιήσει ροπές, διαθέσεις και επιτεύγματα που

απορρέουν από τις κοινωνικές αναταράξεις και διαφοροποιήσεις που συνοδεύουν

την άνοδο των Φαναριωτών και της εμπορικής τάξης και που τείνουν να μεταφέρουν

στην «καθ’ ημάς Ανατολή», στις εμπορικές παροικίες και, ως ένα βαθμό, και στις

υπόλοιπες βαλκανικές χώρες, ρεύματα παράλληλα με εκείνα της «δυτικοτέρας»

Ευρώπης. Χωρίς, πάντως, να οδηγούνται στις τολμηρότερες λύσεις που είχε τη

δυνατότητα να προτείνει και να επιτύχει ο (δυτικο)ευρωπαϊκός Διαφωτισμός. Οι

ρυθμοί θα είναι πιο αργοί και, στις πρώτες, ιδίως, περιόδους η μετακένωση

εμφανίζεται ετεροχρονισμένη.

Να θυμόμαστε, πάντα, ότι οι Βαλκάνιοι έμποροι αντιπροσωπεύουν μια πολυμιγή

εθνοπολιτισμική σύνθεση: εκφράζονται με την ελληνική γλώσσα, μετέχουν της

ελληνικής παιδείας, φέρνουν, ταυτόχρονα, στους κόλπους τους, τα σπέρματα των

μελλοντικών αντιθετικών εθνικισμών.

Οι επιδιώξεις

Κύριο χαρακτηριστικό θα είναι, και στο ελληνικό παράδειγμα, η τάση για την

αποδέσμευση της σκέψης και της πνευματικής δημιουργίας από τον ασφυκτικό κλοιό

της θρησκευτικής αυθεντίας· η τροπή προς την αρχαιότητα και το δημοκρατικό της

παράδειγμα, με αντίστοιχη απόρριψη του Βυζαντίου, το οποίο θεωρείται φορέας

απολυταρχικής και θρησκευτικής εξουσίας· η καταπολέμηση της δεισιδαιμονίας

και, μέσω αυτής, ο περιορισμός των κοσμικών εξουσιών του κλήρου· η

εξιδανίκευση των εννοιών του ορθού λόγου, της προόδου και της επιστήμης.

Επιστέγασμα όλων αυτών: η ανάδειξη της ελευθερίας σε κεντρικό αίτημα και για

την πνευματική ζωή και για τα πολιτικά συμφραζόμενα: «να γράφη, κανείς ό,τι

θέλει, κατά το δικαίωμα της φυσικής ελευθερίας»· «όποιος ελεύθερα συλλογάται,

συλλογάται καλά».

Κίνημα κατά βάση ανατρεπτικό, ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός συγκρούεται και θέλει

να υποκαταστήσει παραδοσιακά κοινωνικά και πνευματικά ρεύματα που εδέσποζαν

στις προγενέστερες περιόδους. H ιστορία των αναμετρήσεων αυτών, όσες

εκτυλίσσονται στα χρόνια που μας απασχολούν εδώ, επιβάλλει την ένταξή τους στη

μελέτη της περιόδου, ως παράλληλων καταστάσεων, που συνυπάρχουν και

αντιπαρατίθενται. Μένει να διερευνηθεί και η έκβαση αυτών των αναμετρήσεων.

Ας σημειώσουμε, πάντως, πως το κίνημα του Διαφωτισμού είναι ένα κίνημα που

αφορά καλλιεργημένες και εγγράμματες ομάδες της ελληνικής κοινωνίας. Οι

αγροτικοί πληθυσμοί, οι αναλφάβητοι της υπαίθρου και της πόλης, η τεράστια,

δηλαδή, πλειονότητα του πληθυσμού δεν μετέχει, δεν μπορεί να μετέχει, σε

πολιτισμικές δραστηριότητες που έχουν ως προϋπόθεση την εγγράμματη λογιοσύνη.

Τελευταία Νέα