Aσκληπιού 36B, η ίδρυση της EΟKA

Πενήντα χρόνια σχεδόν μετά την εμφάνιση της ΕΟΚΑ, της Εθνικής Οργάνωσης

Κυπρίων Αγωνιστών, τον Απρίλιο του 1955, υπάρχουν ακόμη πολλά ερωτηματικά για

τη μυστηριώδη οργάνωση που αναμετρήθηκε δυναμικά με τους Άγγλους, προκάλεσε

θύελλες ενθουσιασμού, συγκλόνισε με τον ηρωισμό και την αυτοθυσία των μελών

της, αλλά ταυτόχρονα έφερε τους Κυπρίους στα πρόθυρα εμφυλίου πολέμου με την

ικανοποίηση και τη δολοφονία αρκετών αριστερών και συνέβαλε στη διαμόρφωση

ενός συγκρουσιακού κλίματος ανάμεσα στην πλειοψηφούσα ελληνική κοινότητα και

τη μουσουλμανική μειονότητα. Τα ερωτηματικά περιστρέφονται γύρω από τον τόπο

και τον χρόνο ίδρυσης, τα άτομα που είχαν την πρωτοβουλία, τον τρόπο επιλογής

του στρατιωτικού αρχηγού, τον ρόλο του πολιτικού αρχηγού και άλλα.

«Διγενής – Μακάριος, ιδού η ηγεσία, που

‘φεραν εις την Κύπρον μας την ανεξαρτησία» τραγουδούσαν το 1959 σ’ όλο

το νησί, σε μια προσπάθεια να εξορκίσουν τη διαφαινόμενη αντιπαράθεση του

στρατιωτικού και του πολιτικού ηγέτη και ταυτόχρονα για να γλυκάνουν την

αποδοχή της δεσμευμένης ανεξαρτησίας τους, αφού ο τετράχρονος ένοπλος αγώνας

τους για ένωση είχε καταλήξει σ’ έναν οδυνηρό συμβιβασμό. H σχέση και η

εμπλοκή του Μακαρίου στην ΕΟΚΑ δεν είναι απόλυτα διακριβωμένη. Αναγνωριζόταν

ως πολιτικός αρχηγός, αλλά ο καθοδηγητικός του ρόλος περιορίστηκε με την

εξορία του στις Σεϋχέλλες.

Υπέγραψαν όρκο

H ΕΟΚΑ δεν ιδρύθηκε στην αγγλοκρατούμενη Κύπρο, αλλά στην Αθήνα. Την

πρωτοβουλία είχαν μία ομάδα Κυπρίων εξορίστων μαζί με ομάδα άλλων

διανοουμένων, στρατιωτικών και άλλων από τον χώρο της εθνικιστικής Δεξιάς. H

ομάδα βρισκόταν σε επαφή με τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο, ο οποίος από το 1951

είχε αναλάβει δυναμική εκστρατεία για ένωση με την Ελλάδα. Στις 7 Μαρτίου 1953

συγκεντρώθηκαν στην οδό Ασκληπιού 36B δώδεκα άτομα, που αποφάσισαν την ίδρυση

μυστικής οργάνωσης για την ένωση της Κύπρου και υπέγραψαν όρκο σύμφωνα με τον

οποίο ο καθένας τους θα διαφύλασσε «θυσιάζων και την ίδιαν του

ζωήν, υποφέρων και τα πλέον σκληρά βάσανα,

μυστικόν, παν ό,τι γνώριζε και ήθελεν ακούσει διά την

υπόθεσιν της Ενώσεως της Κύπρου. Θα υπήκουε δε εις τας εκάστοτε

διδομένας διαταγάς». Οι δώδεκα υποτίθεται αποτελούσαν την ανώτατη

αρχή. Σε ποιον θα υπάκουαν και ποιος θα έδινε διαταγές; Πρώτος υπέγραφε ο

Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, ακολουθούσε ο απόστρατος Κύπριος αντισυνταγματάρχης

Γεώργιος Γρίβας, έπειτα ο Κύπριος απόστρατος Νικ. Παπαδόπουλος, οι Κύπριοι

εξόριστοι αδελφοί Σάββας και Σωκράτης Λοϊζίδης, οι καθηγητές Γεράσιμος

Κονιδάρης και Δημήτριος Βεζανής και οι Γεώργιος Στράτος, Αντώνιος Αυγίκος,

Ηλίας Τσατσόμοιρος, Δ. Σταυρόπουλος και Ηλίας Αλεξόπουλος. Δεν υπάρχουν

πληροφορίες για τη δράση της ιδρυτικής ομάδας που φαίνεται ότι γρήγορα

αποσυντονίσθηκε. Ούτε υπάρχουν πρακτικά ή μαρτυρίες για τον τρόπο με τον οποίο

ανατέθηκε η αρχηγία του ένοπλου αγώνα στον Γεώργιο Γρίβα, την οποία

διεκδικούσαν επίσης οι Κύπριοι απόστρατοι αξιωματικοί Μενέλαος Παντελίδης και

Νικόλαος Παπαδόπουλος. Ο Σπύρος Παπαγεωργίου στο βιβλίο του «Κυπριακή Θύελλα»,

που αποτελεί μια από τις βασικότερες πηγές της περιόδου, γράφει ότι «ο

Μακάριος ετάχθη υπέρ του Γρίβα, τον οποίον εγνώρισε κατά το 1945

και εξετίμησε την ικανότητα και δράσιν του επί κεφαλής της οργανώσεως

«X»». Ο Μακάριος έσπευσε ίσως να αναθέσει την αρχηγία του αγώνα στον

Γρίβα για να καταστήσει σαφές ότι αυτός είχε την ηγεσία και την ευθύνη του

προπαρασκευαζόμενου κινήματος. Από την πρώτη στιγμή εμφανίστηκαν διαφορετικές

εκτιμήσεις ανάμεσα στον Μακάριο και τον Γρίβα. Ο Μακάριος έδωσε οδηγίες για

ενέργειες περιορισμένης έκτασης, δολιοφθορές και προσβολές άψυχων στόχων, έτσι

που η ένοπλη δραστηριότητα να χρησιμοποιηθεί ως μοχλός πίεσης προς τους

Βρετανούς, προς υποβοήθηση των πολιτικών διεκδικήσεων. Ο Γεώργιος Γρίβας

παρόλο που στα απομνημονεύματά του τονίζει ότι το έδαφος στην Κύπρο ήταν

ακατάλληλο για ανταρτοπόλεμο, ότι οι αγωνιστές θα ήσαν σε μειονεκτική θέση και

οι Άγγλοι σε πλεονεκτική, εντούτοις πήρε την πρωτοβουλία, παρά τις οδηγίες

Μακαρίου, για εκτεταμένη ένοπλη δράση.

Για τους κομμουνιστές

Στις 25 Ιανουαρίου 1955 συνελήφθη έξω από τις ακτές της Πάφου το πλοιάριο

«Άγιος Γεώργιος» με φορτίο οπλισμού. Στον χαρτοφύλακα ενός από τους

συλληφθέντες στο πλοιάριο βρέθηκαν έγγραφα του EMAK (Εθνικό Μέτωπο

Απελευθέρωσης της Κύπρου), στα οποία καθοριζόταν η στάση που έπρεπε να τηρήσει

ο λαός. Ιδιαίτερη μνεία γινόταν στον ρόλο των κομμουνιστών, οι οποίοι αν

πραγματικά ήθελαν την ένωση θα έπρεπε να «μη θελήσουν να αναμειχθούν εις

τον απελευθερωτικόν αγώνα» διότι «μερικά κράτη,

όταν ακούσουν ότι εις τον κυπριακόν απελευθερωτικόν αγώνα συμμετέχουν

και κομμουνισταί θα στραφούν εναντίον μας». Το έγγραφο ανέφερε επίμονα

για δεύτερη φορά ότι οι κομμουνιστές έπρεπε να ξέρουν ότι «ο μισητός

τύραννος με το επιχείρημα ότι ο εθνικός μας αγών είναι κουμμουνιστικής

κινήσεως, προσπαθεί να κερδίση κράτη και λαούς,

τους οποίους να στρέφη εναντίον μας. Δεν υπάρχει αμφιβολία

ότι το ΑΚΕΛ και οι οπαδοί του δεν πρέπει να αναμιχθούν εις τον επαναστατικόν

μας αγώνα, διότι η συμμετοχή των και αχρείαστος είναι και ζημίαν

θα κάμη. H πατριωτικωτέρα πράξις των θα είναι η μη συμμετοχή των

και θα τους την αναγνωρίσωμεν μίαν ημέραν ως συνετήν και υπερπατριωτικήν

πράξιν. Να είναι δε βέβαιοι οι κομμουνισταί ότι το EMAK διαθέτει

και όλους τους απαραίτητους αγωνιστάς και όλα τα μέσα προς επιτυχή διεξαγωγήν

του απελευθερωτικού αγώνος».

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ήταν η άποψη του EMAK για τη στάση του έναντι των

Τούρκων όπως καθοριζόταν στο φυλλάδιο, με το οποίο θα γνωστοποιούσε και την

έναρξη της δράσης του: «Εμείς βλέπομεν τους Τούρκους ως

αδελφούς. Δεν έχομεν τίποτε μαζί τους, δεν θα τους

βλάψωμεν. Να μη μας ενοχλήσουν, να μη σταθούν εις

τον δρόμον μας και να μην γίνουν όργανα των Βρετανών. Να είναι

βέβαιοι ότι μετά την απελευθέρωσιν θα ζήσωμεν όλοι μαζί,

Κύπριοι, Έλληνες και Τούρκοι, ειρηνικά και

αγαπημένα».

H σύλληψη του πλοιαρίου με τα όπλα, η φυλάκιση και οι κατηγορίες κατά των

πρώτων μυημένων στην εξέγερση και η αποκάλυψη των εγγράφων, προκάλεσε κάποια

βραδυπορία στην εκδήλωση του ένοπλου κινήματος και επέβαλε την αλλαγή του

ονόματός του.

H ένοπλη δράση εκδηλώθηκε την 1η Απριλίου 1955 με πράξεις δολιοφθοράς σ’

ολόκληρο το νησί και με τη ρίψη φυλλαδίων που γνωστοποιούσαν την έναρξη του

ένοπλου αγώνα. Τα φυλλάδια έφεραν την υπογραφή «ΕΟΚΑ, ο Αρχηγός Διγενής».

Επικεφαλής της Εθνικής Οργάνωσης Κυπρίων Αγωνιστών, ΕΟΚΑ, όπως τελικά

ονομάσθηκε, ήταν, όπως αποκάλυψαν ελλαδικές κομμουνιστικές πηγές, ο πρώην

αρχηγός της «X», απόστρατος συνταγματάρχης Γεώργιος Γρίβας, που υπέγραφε με το

ψευδώνυμο Διγενής. Το περιεχόμενο του εγγράφου του EMAK και η αποκάλυψη της

ταυτότητας του αρχηγού της ΕΟΚΑ αποτέλεσαν την αφετηρία της αντιπαράθεσης της

ΕΟΚΑ με το ΑΚΕΛ που στη διάρκεια της περιόδου 1955-1959 πήρε κάποιες στιγμές

διαστάσεις εμφύλιας σύγκρουσης, με μεγάλο αριθμό θυμάτων, ιδιαίτερα στην

πλευρά του ΑΚΕΛ.

Ερωτήματα

Τελικά, η ΕΟΚΑ συγκρούσθηκε τόσο με το ΑΚΕΛ όσο και με τους Τουρκοκυπρίους. Ο

κυπριακός λαός στη μεγάλη πλειονότητά του αγκάλιασε και στήριξε τη δράση της.

Ο Καραολής, ο Δημητρίου, ο Παλληκαρίδης, ο Αυξεντίου, ο Μάτσης, ο Λένας και

όλοι εκείνοι που ανέβαιναν τα σκαλιά της αγχόνης με το όνομα της Ελλάδας στα

χείλη και εκείνοι που έπεφταν πολεμώντας με το όνειρο της ένωσης έγιναν οι

μεγάλοι ήρωες ενός ατελέσφορου αγώνα. Πενήντα χρόνια μετά πολλοί προβάλλουν το

μεγάλο ερώτημα: ήταν αναγκαία η ίδρυση και η δράση της; Εξυπηρέτησε τα εθνικά

συμφέροντα; H μικρότερη Μάλτα, η μεγαλύτερη Ινδία όπως και άλλες χώρες της

βρετανικής αυτοκρατορίας απέκτησαν την ελευθερία τους με πολιτικούς αγώνες.

Αρνητές του αγώνα των Κυπρίων, όπως ο Άγγελος Βλάχος, θεωρούν τα μέλη της ΕΟΚΑ

τρομοκράτες και υποστηρίζουν ότι «το κίνημα της ΕΟΚΑ δεν ήταν η πηγαία

έκφραση μίας ομαδικής θελήσεως αλλά επιβλήθηκε στους Κυπρίους κυρίως από τον

Γρίβα με διστακτικό σύμφωνο τον Μακάριο και δύσθυμα παρασυρόμενη την Ελληνική

Κυβέρνηση». Άλλοι επισημαίνουν την αντιγραφή και μεταφορά στην Κύπρο

της τακτικής και των μεθόδων του EAM, του οποίου ο Γρίβας υπήρξε σφοδρός

πολέμιος. H δομή της οργάνωσης, το χωνί, τα τραγούδια, τα συνθήματα στους

τοίχους, οι εκτελέσεις, θυμίζουν τακτικές του EAM. Εξάλλου ένα μόνο γράμμα το

διαφοροποιεί από το EMAK, το πρώτο όνομα της ΕΟΚΑ.

Ο Γιώργος Γεωργής είναι επ. καθηγητής Ιστορίας Νεώτερου Ελληνισμού στο

Πανεπιστήμιο Κύπρου

Ο Γιώργος Γεωργής είναι επίκουρος καθηγητής της Νεώτερης Ιστορίας στο

Πανεπιστήμιο Κύπρου.