Ο ποιητής γιατρός βλέπει «μεγάλες ιδέες να πέφτουν χάμω»

Η συμπλήρωση 50 ετών από την ίδρυση της ΕΔΑ, αποτελεί μια ξεχωριστή επέτειο

για την ιστορία του αριστερού κινήματος στη χώρα μας. Δεν ήταν εύκολες οι

συνθήκες για τη δημιουργία αριστερού σχήματος μετά τον εμφύλιο και αφού το ΚΚΕ

είχε τεθεί εκτός νόμου. Πρώτη προσπάθεια έγινε με τη Δημοκρατική Παράταξη στις

εκλογές του 1950. Αμέσως μετά, εν όψει των εκλογών του 1951, άρχισαν οι

προσπάθειες σε Θεσσαλονίκη και Αθήνα για νέο σχήμα με πρωταγωνιστές κυρίως

τους Ιω. Πασαλίδη και Στ. Ηλιόπουλο. Η ιστορία του παλαίμαχου σοσιαλιστή ηγέτη

Ιω. Πασαλίδη είναι μακρά. Ξεκίνησε από το Σοχούμ για να φθάσει ύστερα από

έντονη πολιτική δραστηριότητα, μέσα στις φλόγες της Οκτωβριανής Επανάστασης

στη Θεσσαλονίκη.

ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ έμεινε κι ο Πασαλίδης και τον ίδιο χρόνο εξέδωσε το περιοδικό

«Μακρυνές φωτιές», που ήταν όργανο του Συλλόγου των Καυκασίων, τον οποίο

εκείνος ίδρυσε. Κανείς δεν θυμάται ότι ο «γιατρός» ­ όπως τον φώναζαν ­ που

μιλούσε άπταιστα αρχαία ελληνικά, λατινικά, ρωσικά, γαλλικά και γερμανικά, ο

λάτρης του Πούσκιν, του Λέρμοντοφ και του Νίτσε, ήταν και ποιητής! Στο

περιοδικό του είχε δημοσιεύσει το ποίημά του «Τρία πονεμένα δάκρυα», που

προκάλεσε μεγάλη συγκίνηση στους πρόσφυγες από τη Ρωσία:

«Τρία πονεμένα δάκρυα. Πλέω ναυάγιο σε πέλαο μανιασμένο.

Η ψυχή μου παραδαρμένη με κύματα παλεύει που βογγάνε…

Ερείπια γύρω μου. Οι μεγάλες ιδέες συντριμμένες, πέφτουν χάμω…».

Κλινική

Ένα διάστημα είχε ανοίξει γυναικολογική κλινική, όπου οι πιο πολλές γυναίκες

δεν πλήρωναν. Όταν νόμιζε και θεωρούσε απαραίτητο, καλούσε συμβούλιο με άλλους

γιατρούς από σεβασμό για τη ζωή του άλλου. Και πλήρωνε ο ίδιος τους γιατρούς

τού συμβουλίου. Φυσικά, με τέτοιες συνθήκες η κλινική έκλεισε γρήγορα. Κάποτε

που είχε ξεγεννήσει μια από τις πλουσιότερες της Θεσσαλονίκης, του δόθηκε μια

εξαιρετική αμοιβή, αλλά πήγε αμέσως και τη μοίρασε στους φίλους του τούς

πρόσφυγες. Έτσι, αρνήθηκε να αγοράσει οικόπεδο, όταν όλοι οι βουλευτές

αγόρασαν. Και στην οικογένειά του δεν άφησε καμία περιουσία. Η πτώση της

μοναρχίας και η εγκαθίδρυση της πρώτης Δημοκρατίας στην Ελλάδα, βρήκε τον

Πασαλίδη βουλευτή ή ακριβέστερα πληρεξούσιο Θεσσαλονίκης, διότι επρόκειτο για

Συντακτική Βουλή, την τέταρτη, που έζησε ώς τη δικτατορία του Παγκάλου το

1925. Τότε γνωρίστηκε με τον Ηλία Ηλιού, ο οποίος μας είχε αφηγηθεί: «Στην

Εθνοσυνέλευση εκείνη, που κάτω από την ηγεσία του Παπαναστάση εκήρυξε την

έκπτωση των Γλύξμπουργκ, διακρινόταν ένας ζωηρός, μαυρομάλλης τότε,

πληρεξούσιος Θεσσαλονίκης, επικεφαλής μιας επταμελούς ομάδος σοσιαλιστών, που

συνεργάζονταν με τη «Δημοκρατική Ένωση» του Παπαναστάση. Ήταν ο πρόεδρος μας.

Οξύς, εμβριθής, θεωρητικά καταρτισμένος, κάπως ιδιόρρυθμος εξαιτίας της

ποντιακής προφοράς του, που δεν τον εγκατέλειψε ποτέ έως το τέλος της ζωής

του, αλλά που τότε ήταν ακόμα εντονώτερη, γιατί ακόμα δεν είχε ζήσει επαρκώς

στον ελλαδικό χώρο, μας ενθουσίαζε. Οι φοιτητές που σοσιαλίζαμε και που

αποτελούσαμε την Παπαναστασιακή δημοκρατική νεολαία, κρεμόμασταν από τα χείλη

του…».

Τάσεις

Σοσιαλιστικές κινήσεις με έντονη δραστηριότητα είχαν συγκροτηθεί στην Αθήνα

και στη συμπρωτεύουσα. Στη Θεσσαλονίκη, εν όψει των εκλογών του 1923, είχε

συγχωνευθεί το ΣΚΕ με το Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα, που είχε ιδρύσει ο ηγέτης

του Εργατικού Κέντρου Αθήνας, Κώστας Σπέρας. Το 1923 το ΣΚΕ έγινε το ελληνικό

τμήμα της ανασυγκροτημένης Σοσιαλιστικής Εργατικής Διεθνούς. Υπήρξαν όμως

διάφορες τάσεις μέσα στον σοσιαλιστικό χώρο και πολλές διασπάσεις. Το 1931 ο

Πασαλίδης με τον Γιαμμογιάννη, που εκπροσωπούσαν το «Σοσιαλιστικό Κέντρο»

Θεσσαλονίκης, κατέβαλαν προσπάθειες προκειμένου να ανασυγκροτηθεί το Κόμμα της

«Σοσιαλιστικής Εργατικής Διεθνούς», ώστε να αγωνιστεί «για την απελευθέρωση

των καταπιεζομένων μαζών από τον κεφαλαιοκρατικό ζυγό και για την εγκαθίδρυση

της σοσιαλιστικής κοινωνίας».

Η «Σοσιαλιστική Σημαία»

Την ίδια εποχή κυκλοφόρησε στη Θεσσαλονίκη ένα πολύ αξιόλογο έντυπο, η

«Σοσιαλιστική Σημαία», ενώ στο μηνιαίο δελτίο του ΣΚΕ, τις «Σοσιαλιστικές

Πληροφορίες», ο Πασαλίδης δημοσίευσε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μελέτη για

τον Πλεχάνωφ. Ο Στρατής Σωμερίτης (από τους πρωτοπόρους σοσιαλιστές και εκ των

ηγετών του ΣΚΕ) ανέφερε χαρακτηριστικά: «Ο γιατρός Γιάννης Πασαλίδης υπήρξε

μια από τις κεντρικές φυσιογνωμίες του ελληνικού σοσιαλισμού του Μεσοπολέμου.

Από το 1930 έως το 1945 πολιτεύτηκε στο πλαίσιο της Μακεδονικής πτέρυγας του

Σοσιαλιστικού Κόμματος.

Επιγραμματικός, θυμόσοφος, υπήρξε όλα αυτά τα χρόνια αντίπαλος κάθε

ιδεολογικής αβαρίας προς το ΚΚΕ». Όπως προαναφέραμε, το 1945 το ΣΚΕ πήρε μέρος

στον Πολιτικό Συνασπισμό των κομμάτων του ΕΑΜ. Τον Σεπτέμβρη εκείνου του

χρόνου, επί κυβέρνησης του ναυάρχου Βούλγαρη, τραμπούκοι «εθνικόφρονες» με την

κάλυψη της Χωροφυλακής τραυμάτισαν σοβαρά τον Πασαλίδη και τον στρατηγό

Νεόκοσμο Γρηγοριάδη. Από τα χτυπήματα των άνανδρων δολοφόνων, ο Πασαλίδης

έχασε σχεδόν τελείως την όρασή του από το ένα μάτι. Η εφημερίδα «Δημοκρατικός

Φρουρός» του Τάκη Μανέττα έγραφε στις 10 Σεπτεμβρίου του 1945: «Οι δύο

τελευταίες τρομοκρατικές επιθέσεις, με την ανοχή των οργάνων του ελευθέρου

κράτους του ναυάρχου Βούλγαρη, εναντίον δύο ηγετικών στελεχών του δημοκρατικού

αγώνα κ.κ. Γρηγοριάδη και Πασαλίδη, δείχνουν δυστυχώς το μέγεθος της

εξακολουθούμενης τρομοκρατίας στις πόλεις και στην ύπαιθρο…».

Ο «Δημοκρατικός Συναγερμός» και η σύλληψη του Μπελογιάννη

Ο Νικ. Πλαστήρας αποτελούσε πόλο έλξης των δημοκρατικών μαζών, παρά την έντονη

και άκαιρη αδιάλλακτη συνθηματολογία του ΚΚΕ. Ο Πασαλίδης με το οξύ πολιτικό

του αισθητήριο έβλεπε ότι θα ήταν μεγάλη επιτυχία αν έπειθε τον αρχηγό της

ΕΠΕΚ για συνεργασία των δημοκρατικών δυνάμεων, και προς αυτήν την κατεύθυνση

είχε στρέψει όλες του τις προσπάθειες. Στο μεταξύ η ηγεσία του ΚΚΕ, παρά το

σύνθημά της περί του όπλου παρά πόδα, αντιλαμβανόταν ότι δεν μπορούσε να

μείνει έξω από τις πολιτικές διαδικασίες. Έτσι, μετά τις ταλαντεύσεις του

1950, συναίνεσε από τις αρχές του 1951 στη δημιουργία μιας πολιτικής ομάδας

υπό την επωνυμία «Δημοκρατικός Συναγερμός», στην οποία μετείχαν μεταξύ άλλων ο

Μιχάλης Κύρκος, ο παλιός συνδικαλιστής Μήτσος Μαριόλης, ο πρόεδρος των

δημοκρατικών συλλόγων Διονύσης Χριστάκος, ο Κώστας Μπασιάκος, οι λογοτέχνες

Γιάννης Αγγέλου, Κώστας Κοτζιάς, Ασημάκης Γιαλαμάς κ.ά. Μαζί και ο υφηγητής

της Παιδιατρικής Γιώργης Σπηλιόπουλος, που ήταν και υποψήφιος για τις

δημοτικές εκλογές, ενώ το ΣΚΕΛΔ και ο Σοφιανόπουλος υποστήριξαν για δήμαρχο

τον αρεοπαγίτη Δημ. Γονατά, αντιπρόεδρο των Δημοκρατικών Συλλόγων.

Να τον παραμερίσει

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το 1950 έφθασε στην Αθήνα παράνομα ο Νίκος

Μπελογιάννης, για να αντικαταστήσει τον βαριά άρρωστο Νίκο Πλουμπίδη. Στην

πραγματικότητα η εντολή ήταν να τον παραμερίσει και να του αφαιρέσει την

ηγεσία του παράνομου κλιμακίου του ΚΚΕ, αφού είχε μπει στο στόχαστρο της

ηγεσίας και διαδιδόταν ευρύτατα ο ψίθυρος ότι ο «Μπάρμπας» ήταν «χαφιές».

Τότε είχε εκδοθεί η εφημερίδα «Δημοκρατικός», με διευθυντή τον Διον. Χριστάκο,

πολιτικό αρθρογράφο τον Μιχάλη Κύρκο, αρχισυντάκτες τον Θ. Βώκο, τον Στάθη

Δρομάζο και τον Παν. Ζαβερδινό, ενώ στο επιτελείο συγκαταλέγονταν, μεταξύ

άλλων, οι Σόλων Γρηγοριάδης, Όθων Καμπάνης, Έλλη Παπά, Ιω. Αγγέλου κ.ά.

Η παύση και η κατάσχεση των γραφείων της εφημερίδας «Δημοκρατικός» συνδεόταν

προφανώς με το θέμα της σύλληψης του Μπελογιάννη, τον Δεκέμβριο του 1950. Στο

«σκεπτικό» του βουλεύματος, με το οποίο έκλεισαν την εφημερίδα της Αριστεράς,

αναφερόταν, μεταξύ άλλων, ότι: «… ο Στρατιωτικός Διοικητής ΑΣΔΑΝ υπέβαλεν

μέχρις σήμερον 19 μηνύσεις κατά του διευθυντού της εφημερίδος ταύτης, ήτις

εγένετο πειθήνιον όργανον του υπό του ραδιοσταθμού των Κομμουνιστοσυμμοριτών,

διεξαγομένης καθημερινώς αντεθνικής προπαγάνδας, αντικαταστήσασα προφανώς τον

παλαιόν «Ριζοσπάστην». Προτείνομεν την οριστική παύσιν τής ως άνω εκδιδομένης

εφημερίδος «Δημοκρατικός»… Εν Αθήναις, τη 4η Ιανουαρίου 1951…».

Στο μεταξύ η χώρα βάδιζε πάλι προς τις κάλπες. Στις 6 Αυγούστου ανακοινώθηκε ο

τίτλος του νέου κόμματος της Δεξιάς, που είχε επικεφαλής τον στρατάρχη Αλέξ.

Παπάγο: «Ελληνικός Συναγερμός», κατ’ απομίμηση του τίτλου του «Συναγερμού του

Λαού», του στρατηγού Ντε Γκωλ. Στο νέο κόμμα προσχώρησαν αμέσως το ΛΕΚ των

Παν. Κανελλόπουλου και Στέφ. Στεφανόπουλου, το «Νέο Κόμμα» του Μαρκεζίνη κ.ά.

Πολύ καιρό πριν, όλοι οι παράγοντες της Αριστεράς προβληματίζονταν για το

σχήμα που θα έπρεπε να δημιουργηθεί, προκειμένου να πάρουν μέρος στην εκλογική

μάχη. Ατελείωτες συσκέψεις γίνονταν στη Θεσσαλονίκη γύρω από τον Πασαλίδη, ενώ

στην Αθήνα ο διακεκριμένος νομικός, ηγετικός παράγων του Σοσιαλιστικού

Κόμματος, ο Σταύρος Ηλιόπουλος είχε αναπτύξει έντονη δραστηριότητα. Οι επαφές

μεταξύ των παραγόντων της Αριστεράς Θεσσαλονίκης – Αθήνας ήσαν εξαιρετικά

δυσχερείς. Χρήματα δεν υπήρχαν κι ένα ταξίδι από τη συμπρωτεύουσα στην Αθήνα

αποτελούσε μεγάλο πρόβλημα. Οι συνεννοήσεις γίνονταν κυρίως με αλληλογραφία,

και χανόταν πολύτιμος χρόνος. Συγχρόνως, η παρακολούθηση της Ασφάλειας

δημιουργούσε πρόσθετα προβλήματα και κινδύνους. Η τραγική οικονομική κατάσταση

στην οποία βρίσκονταν οι αριστεροί ηγέτες γίνεται αντιληπτή από την

αλληλογραφία μεταξύ τους. Στις 25-5-1950, ο δικηγόρος Μήτσος Μαραγκός,

στέλεχος του ΣΚΕ στη Θεσσαλονίκη, έγραφε στον Στ. Ηλιόπουλο:

«Αγαπητέ Σταύρο, Δεν έλαβα ακόμα γράμμα σου, ίσως γιατί εν τω μεταξύ ξέσπασε η

απεργία των τριατατικών. Εγώ μόλις σήμερα κατόρθωσα να κυκλοφορήσω, γιατί με

τα χάλια που είχα από απόψεως εμφανίσεως, δεν ήταν δυνατόν να βγω έξω. Είδα

τον γιατρό, μιλήσαμε διά μακρόν για όλα τα ζητήματα και μείναμε σύμφωνοι.

Είναι ευχάριστο, γιατί δείχνει μεγάλη προθυμία και ζήλο να ασχοληθεί με την

αναδιοργάνωση του κόμματος (εννοεί το ΣΚΕ). Προέχει όμως, κατά την αντίληψή

του, η εξεύρεση τρόπου νομιμοποιήσεώς του. Θέλει πολύ να κατέβει κάτω, και με

προσωπικές επαφές με τον Πρωθυπουργό και λοιπούς επισήμους να το λύσει ευθέως.

Νομίζω πως έχει δίκιο. Το μόνο εμπόδιο είναι το οικονομικό, άλλως θα ερχότανε

αμέσως. Ελπίζομε μέχρι τέλος του μηνός κάτι να κάνωμε οι εδώ, ώστε στις αρχές

Ιουνίου να έλθει. Πρέπει όμως σεις να του εξασφαλίσετε εκεί τα έξοδα

συντηρήσεώς του, για όσον χρόνον θα χρειασθεί να μείνει. Και μάλιστα, καλά θα

είτανε να του το γράψεις. Κατόπιν μπορούμε να προχωρήσουμε στην πραγματοποίηση

των όσων συνεζητήσαμε. Καλά θα είτανε να μπορούσα να έλθω και εγώ, αλλά επί

του παρόντος αποκλείεται, γιατί αντιμετωπίζω ωμό το πρόβλημα της ζωής. Ακόμα

και για αρκετό καιρό θα χρειαστεί μεγάλη προσπάθεια για ν’ αντιμετωπίσω ένα

σωρό δυσκολίες και προβλήματα. Δεν πειράζει όμως. Η έλλειψή μου μπορεί ν’

αναπληρωθεί από τον γιατρό, και άλλωστε θα μπορώ έστω κι απ’ εδώ να σας γράφω

τη γνώμη μου. Είδα πολλούς άλλους και είμαι πολύ αισιόδοξος ότι μπορούμε να

επιτύχουμε πολλά. Σε φιλώ, Μήτσος…».

Ο κατάλογος των σοσιαλιστών

Στις 5-6-1950, ο Μήτσος Μαραγκός γράφει πάλι στον Στ. Ηλιόπουλο: «Αγαπητέ

Σταύρο, σου έγραψα προ αρκετών ημερών, δεν έλαβα όμως ακόμα απάντησή σου μέχρι

στιγμής. Ο γιατρός επρόκειτο να έλθει αυτή την εβδομάδα, αλλά ανέβαλε για την

ερχομένη, διότι θέλει να είναι αυτού και ο Πρόεδρος της Κυβερνήσεως. Για όλα

τα ζητήματα μιλήσαμε και μείναμε σύμφωνοι, ώστε όταν έλθει αυτού, να καταστεί

δυνατόν να δοθεί η πιο σωστή λύση. Βέβαια, καλά θα είτανε να μπορούσα να

ερχόμουνα κι εγώ μαζί του, αλλά για τους γνωστούς λόγους αυτό δεν μπορεί να

γίνει επί του παρόντος, εκτός αν υπάρξουν απ’ αυτού δυνατότητες, οπότε θα

μπορούσα να πεταχτώ για 3-4 ημέρες…».

Στο τέλος της επιστολής του, ο Μαραγκός επισημαίνει στον Ηλιόπουλο: «Αν δεις

τον Μήτσο Μαριόλη, πες του πως δεν πήρα απάντηση στο γράμμα που του έστειλα.

Μη λησμονήσετε να δώσετε εγκαίρως τον κατάλογο των σοσιαλιστών στο υπουργείο,

που εξακολουθούν να κρατούνται στη Μακρόνησο…».