Πριν από 73 χρόνια, τέτοιες μέρες –για την ακρίβεια, στις 11 Ιουλίου 1942, που ήταν πάλι Σάββατο –εφαρμόστηκαν τα πρώτα επίσημα ναζιστικά μέτρα στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, με την παρουσία της Ελληνικής Αστυνομίας. Τους συγκέντρωσαν στην Πλατεία Ελευθερίας με πρόσχημα την καταγραφή τους και κάπου 3.000 τους έστειλαν αμέσως σε καταναγκαστικά έργα. Ηταν και μία από τις πρώτες αντιεβραϊκές ενέργειες των Ναζί πανευρωπαϊκά.

Η μαζική εξόντωση των Θεσσαλονικέων Εβραίων –το 96% αφανίστηκε στους θαλάμους αερίων –συχνά αποδίδεται, στην ελληνική βιβλιογραφία, και στην ολιγωρία του αρχιραβίνου Τσβι Κόρετς, ο οποίος, πράγματι, ως ασκεναζί Γερμανοεβραίος δεν ήταν συμπαθής στο σεφαραδίτικο ποίμνιό του. Ωστόσο αυτός είναι και ένας βολικός μύθος, σύμφωνα με την ιστορικό Ρένα Μόλχο, με τον οποίο ξεμπερδεύει κανείς εύκολα και με τις όποιες –μικρές ή μεγάλες –ευθύνες του χριστιανικού πληθυσμού. Πέρα από τις εργασίες του Μαρκ Μαζάουερ και του Στράτου Δορδανά που ανατρέπουν επίσης παλαιά στερεότυπα για το θέμα και ανοίγουν το ζήτημα του δωσιλογισμού, η Μόλχο, στο νέο της βιβλίο με τίτλο «Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων» που μόλις κυκλοφόρησε, παραθέτει κάποια άγνωστα επίσης στοιχεία: όταν η Γκεστάπο συγκέντρωσε, στις 7 Μαρτίου 1943, 104 προύχοντες Εβραίους για να χρησιμοποιηθούν ως όμηροι-κρατούμενοι που θα εκτελούνταν αν οποιοσδήποτε άλλος Εβραίος προσπαθούσε να αποδράσει από τα γκέτο, την ομιλία για την κατατρομοκράτησή τους δεν την έκανε ο Κόρετς, όπως είχε γραφτεί, αλλά γερμανός αξιωματικός. Τα ιταλικά αρχεία που καταγράφουν αναλυτικά αυτή τη συνάντηση λένε επίσης ότι για να αφεθούν προσωρινά ελεύθεροι οι 104, ο Κόρετς εγγυήθηκε με τη ζωή του.

Αυτό που εξηγεί, ίσως, το πέπλο σιωπής με το οποίο αντιμετωπίστηκαν για χρόνια όλα αυτά, είναι ένα έγγραφο στο παράρτημα του βιβλίου. Πρόκειται για υπόμνημα του 1947, απευθυνόμενο στη Βουλή, με το οποίο μια επιτροπή χριστιανών εμπόρων, που κατά δήλωσή της εκπροσωπούσε 3.000 εμπόρους, διαμαρτυρόταν για νομοθετήματα με τα οποία έπρεπε να επιστρέψουν εβραϊκές περιουσίες που κατείχαν –υπολογίζεται ότι οι Εβραίοι που εστάλησαν στα κρεματόρια άφησαν πίσω τους 12.000 διαμερίσματα και 2.300 επιχειρήσεις (και μαγαζιά).

Η Ρένα Μόλχο, που για το προηγούμενο βιβλίο της «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης 1856-1919» βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών και που είχε αποφύγει ώς τώρα να γράψει αυτόνομο έργο για την εξόντωση των Θεσσαλονικέων Εβραίων, συγκεντρώνει εδώ μελέτες της των τελευταίων χρόνων για το θέμα, με πλήθος σχετικών ζητημάτων, από την καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου μέχρι την τύχη των περιουσιών, τη δίκη του Μαξ Μέρτεν αλλά και το τι συνέβη στους Εβραίους των βουλγαροκρατούμενων περιοχών.

Ιδιαίτερα ενδιαφέρον, κατά τη γνώμη μας, κεφάλαιο είναι αυτό της ανάδειξης των ξεχασμένων θεατρικών έργων του Ρωμανιώτη Εβραίου Μάνθου Κρίσπη. Το περίφημο έργο του «Τα καπέλλα» επαινέθηκε ιδιαίτερα από τη θεατρική κριτική, μόνο που, λόγω παντελούς άγνοιας της εβραϊκής ιστορίας, παρανοήθηκε εντελώς. Από τον Γεράσιμο Σταύρο μέχρι την Ελένη Ουράνη και τον Κλέωνα Παράσχο, αλλά και τον Κώστα Κουλουφάκο, σε έναν βαθμό και τον Αγγελο Τερζάκη, οι θεατρικοί κριτικοί είδαν στα καπέλα που φορούσαν οι πρωταγωνιστές την κριτική στις μεγάλες ιδεολογίες, ενώ ο Κρίσπης αναφερόταν σε εθνικοθρησκευτικά σύμβολα: τα καπέλα, τον Μεσαίωνα, ήταν ένα από τα σύμβολα διάκρισης που υποχρεώθηκαν από τους χριστιανούς να φέρουν οι Εβραίοι για να ξεχωρίζουν στο πλήθος.

Ρένα Μόλχο

Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων

Εκδ. Πατάκη, 2015, σελ. 238

Τιμή: 14 ευρώ