Ο οικονομικός δωσιλογισμός αντιμετωπίστηκε με το γάντι

Πρόκειται για την πρώτη μελέτη των δικαστικών αποφάσεων του Ειδικού Δικαστηρίου Δωσιλόγων, που λειτούργησε από το 1944 έως το 1949. Τελεσιδίκησαν 2.205 υποθέσεις. Στο 61,5% αυτών των υποθέσεων (1.356 συνολικά) οι κατηγορούμενοι απαλλάχθηκαν πλήρως των κατηγοριών. Ενώ ένας άλλος μεγάλος αριθμός κατηγορουμένων απαλλάχθηκε ήδη από την προανάκριση.

Οι καταδίκες σε θάνατο ανήλθαν στο 5,2% των περιπτώσεων (114), ωστόσο οι εκτελεσθέντες από την επίσημη δικαιοσύνη ήταν τελικά 25. Ο ιστορικός Δημήτρης Κουσουρής που έκανε τη διδακτορική διατριβή του πάνω στο θέμα και, με βάση αυτή, έγραψε βιβλίο που κυκλοφορεί από τις Εκδ. Πόλις, λέει ότι εκείνοι που συνεργάστηκαν με τις Αρχές κατοχής ήταν κάποιες εκατοντάδες χιλιάδες. Μεταξύ τους και πολλοί οικονομικοί παράγοντες οι οποίοι, παρά το γεγονός ότι συνεργάστηκαν και κέρδισαν πολλά χρήματα, με το επιχείρημα ότι ήταν ήδη πλούσιοι προπολεμικά, δεν δικάστηκαν ως μη έχοντες πρόθεση πλουτισμού. Οσο για τους ένοπλους δωσίλογους, οι περισσότεροι ενσωματώθηκαν στον κρατικό μηχανισμό αφού ο Εμφύλιος αποτέλεσε αφορμή για συγχωροχάρτι.

Ο 40χρονος σήμερα συγγραφέας του βιβλίου, μετά τη γνωστή περιπέτειά του το 1998 οπότε λίγο έλειψε να πεθάνει (έμεινε ένα μήνα στην Εντατική) έπειτα από απρόκλητη επίθεση ομάδας χρυσαυγιτών με επικεφαλής τον «Περίανδρο», ακολουθεί μια αξιόλογη επιστημονική πορεία, εκπονώντας πρώτα τη διδακτορική του διατριβή στο Παρίσι (EHESS) και εργαζόμενος κατόπιν ως επισκέπτης καθηγητής και ερευνητής σε Ρέθυμνο, Παρίσι, Πρίνστον, Σικάγο κ.α.

Ο όρος «δωσίλογος» είναι επίσημος. Από πού προέρχεταικαι ποιος είναι ο «νονός»;

Σύμφωνα με τη «Συναγωγή» του Κουμανούδη, η λέξη πρωτοσυναντάται ως απόδοση του ιταλικού renditore di conto, στο Νομοτεχνικό Λεξικό των Οικονομίδη – Βλαντή το 1840, κατ’ αναλογία του αρχαίου δωσίδικος και του μεσαιωνικού δωσίπυγος. Παρεμπιπτόντως, από τον 19ο αιώνα και μέχρι πολύ πρόσφατα γραφόταν σχεδόν αποκλειστικά με όμικρον: γι’ αυτό και στο βιβλίο προτιμήσαμε αυτή τη γραφή. Η λέξη πέρασε στη δημόσια συζήτηση στα τέλη του 19ου αιώνα, γύρω από τη χρεοκοπία του 1893, για να περιγράψει όσους έπρεπε να λογοδοτήσουν για τη διαχείριση δημόσιου αξιώματος.

Το 1944, στις παραμονές της Απελευθέρωσης, ο όρος επικράτησε –και τελικά ταυτίστηκε με τους συνεργάτες των κατακτητών ως πιο «ουδέτερος» νομικός όρος, που χωρούσε τις διαφορετικές αντιλήψεις περί τιμωρίας των προδοτών (του ΕΑΜ και της κυβέρνησης του Καΐρου).

Η συνεργασία με τους Ναζί προέκυψε από υπολογισμούς της στιγμής ή ανάγεται και σε πρότερη γερμανοφιλία;

Και τα δύο και στις διάφορες παραλλαγές τους. Υπήρχαν ήδη πριν από τον πόλεμο γερμανόφιλοι ή φιλοναζί, ενώ την πρώτη περίοδο της Κατοχής σε αυτούς προστέθηκαν και όσοι συντάχθηκαν με τους κατακτητές ή με το δωσιλογικό κράτος, από ανάγκη ή από συμφέρον. Μετά το 1943, η επιλογή της συνεργασίας πολιτικοποιήθηκε. Οι παλιές συντηρητικές πολιτικές ελίτ και οι μηχανισμοί του αντικομμουνιστικού βαθέος κράτους ανέλαβαν ενεργό ρόλο απέναντι στην απειλή μιας εν εξελίξει κοινωνικής επανάστασης, του εαμικού κινήματος. Στο τέλος της Κατοχής το μπλοκ του δωσιλογισμού απέκτησε μαζική διάσταση, αναπτύσσοντας έναν ισχυρό ένοπλο βραχίονα (τα λογής Τάγματα Ασφαλείας).

Σε ποιο ποσοστό οι δωσίλογοι είχαν ασπαστεί πραγματικά και τη ναζιστική ιδεολογία;

Οι διάφορες εκδοχές του εγχώριου αντικομμουνισμού μοιράζονταν κάποια επιμέρους κοινά στοιχεία με τη ναζιστική ιδεολογία. Ωστόσο οι ακραιφνείς ναζιστικές οργανώσεις (ΕΣΠΟ, ΟΕΔΕ, Μπουντ κ.ά.) ήταν μειοψηφικές και κατάφεραν να προσελκύσουν μερικές εκατοντάδες μέλη. Πολλοί από αυτούς στο τέλος της Κατοχής ενσωματώθηκαν στους κατασταλτικούς μηχανισμούς του κράτους των Αθηνών ως σύνδεσμοι – πληροφοριοδότες, π.χ., της Ειδικής Ασφάλειας και με διάφορες ιδιότητες μετά την Απελευθέρωση.

Ως προς τον οικονομικό δωσιλογισμό: η Κατοχή δημιούργησε νέα τζάκια που εδραιώθηκαν και μεταπολεμικά; Ή επωφελήθηκαν μόνο προϋπάρχοντες επιχειρηματίες που κατάφεραν να συνδεθούν με τις κατοχικές Αρχές; Και αυτοί που με όποιο τρόπο επωφελήθηκαν, διατήρησαν μεταπολεμικά το προβάδισμα που τους προσέφερε αυτή η συνεργασία;

Στις ακραίες συνθήκες της Κατοχής, πολλοί εκμεταλλεύτηκαν τη ρευστότητα που διέθεταν ή τις διασυνδέσεις τους για να πλουτίσουν. Υπήρξαν ασφαλώς πολλοί τυχοδιώκτες, που επιχείρησαν να επωφεληθούν.

Ο ρόλος των «νεόπλουτων της Κατοχής» μεγεθύνθηκε μετά τον πόλεμο από εκπροσώπους της παλαιάς αστικής τάξης, με προφανή στόχο την αποσιώπηση ή τον συμψηφισμό των δικών τους συναλλαγών με τους κατακτητές.

Σε γενικές γραμμές, οι εκπρόσωποι των προπολεμικών οικονομικών ελίτ γενικά αντιμετωπίστηκαν με το γάντι από τη Δικαιοσύνη, ενώ όσοι καταδικάστηκαν για οικονομική συνεργασία ήταν κάποιοι από τους αριβίστες και «μικρά ψάρια». Ετσι, η υπόθεση ανάδυσης μιας «νέας αστικής τάξης» στην Κατοχή που έχει προταθεί πιο πρόσφατα, δεν επιβεβαιώνεται εύκολα από την (ακόμα ελλιπή) σχετική έρευνα.

Λέτε στο βιβλίο ότι μέσω της Δικαιοσύνης εκείνη την εποχή λύθηκαν και δύο ζητήματα που εκκρεμούσαν από παλιά: δόθηκε τέλος στον εθνικό διχασμό (1916-1917) και νομιμοποιήθηκε η εκδίωξη εθνικών μειονοτήτων. Μπορείτε να εξηγήσετε με ποιους τρόπους συνέβη αυτό;

Σε ό,τι αφορά τη διαχωριστική γραμμή του εθνικού διχασμού, που αποτέλεσε κατά κάποιον τρόπο τη ληξιαρχική πράξη γέννησης του σύγχρονου νεοελληνικού κράτους, η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στους βενιζελικούς και στους βασιλικούς είχε ξεθωριάσει με μεγάλη ταχύτητα από τα τέλη του 1943 και μετά, όταν ενόψει της Απελευθέρωσης οι διαφορετικές μερίδες του εγχώριου αντικομμουνισμού σταδιακά συγχωνεύτηκαν για να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο κατάληψης της εξουσίας από το ΕΑΜ/ΚΚΕ. Αυτός ο «ιστορικός συμβιβασμός» σφραγίστηκε συμβολικά με τη δίκη των κυβερνήσεων την άνοιξη του 1945.

Η απόφαση του Ειδικού Δικαστηρίου καταδίκαζε μεν τους περισσότερους από τους κατηγορουμένους –κάποιους σε βαριές ποινές –δεν έστειλε ωστόσο κανέναν στο απόσπασμα, κλείνοντας έτσι τον κύκλο του αίματος που είχε σφραγιστεί από τη «δίκη των έξι», 23 χρόνια νωρίτερα.

Το ζήτημα των εθνικών μειονοτήτων στις Νέες Χώρες ήταν μια άλλη κληρονομιά των πολέμων της δεκαετίας του 1912-1922.