Τι σημαίνει το όνομα Νίτσε για έναν 18χρονο; Πρέπει να σημαίνει κάτι ή μπορούμε να το παρατήσουμε σαν μια αραχνιασμένη εικόνα στα ράφια της βιβλιοθήκης; Φέτος (στις 15 Οκτωβρίου) συμπληρώθηκαν 170 χρόνια από τη γέννηση ενός κορυφαίου στοχαστή. Ενός ανθρώπου με πολλές ιδιότητες: εραστή της αρχαιότητας, εχθρού της φιλολογίας, πλατωνικού εραστή και μισογύνη, εικονοκλάστη και ειδώλου των φεμινιστριών, επιπόλαιου αντισημίτη και φανατικού αντιπάλου των αντισημιτών, ταξιδευτή και αυτοκαταστροφικού συγγραφέα, που όσο διαβάζει τους αρχαίους τόσο λιγοστεύει η όρασή του. Ενός φιλοσόφου με σάρκα και οστά ο οποίος αντιμετωπίζει την αγωνία της γραφής ως αγωνία θανάτου – για να μείνει ξύπνιος στη νυχτερινή «βάρδια», βουτάει τα πόδια του σε έναν κουβά με παγωμένο νερό.

Ζητήσαμε από πέντε ειδικούς να απαντήσουν σε κοινές ερωτήσεις για το έργο, τις αντιφάσεις και τις παρεξηγήσεις που συνεχίζει να δημιουργεί ο μύθος του Νίτσε.

1. Ποιο θεωρείτε το πλέον σημαντικό μήνυμα από όλο το έργο του, ο αντίκτυπος του οποίου φτάνει ώς τις ημέρες μας;

2. Θα προτείνατε σε έναν 18χρονο να διαβάσει Νίτσε;

3. Η έκκλησή του για «καλούς Ευρωπαίους» και η επίθεσή του στους εθνικισμούς της εποχής του διατηρούν τη σημασία τους;

4. Συχνά ο Νίτσε θεωρείται ο «πρίγκιπας του μηδενισμού» και του πεσιμισμού. Κι όμως, η «χαρά της ζωής» επιστρέφει συνεχώς στο έργο του. Μέχρι ποιο σημείο είναι ένας από τους πιο παρεξηγημένους στοχαστές;

5. Ποιο απόσπασμα θα προτείνατε για την πρώτη σελίδα μιας ευρωπαϊκής εφημερίδας;

Αλέξανδρος Νεχαμάς

«Πέφτει συχνά θύμα παρερμηνειών»

1Είναι δύσκολο να επιλέξω μία ιδέα ή ένα απόσπασμα. Αλλά εφόσον πρέπει, θα επέλεγα αυτό: «Αρκετά δημοφιλής πλάνη: να ‘χεις το θάρρος της πεποίθησής σου… Εχε όμως και το θάρρος να επιτεθείς κατά της πεποίθησής σου!» («Αντίχριστος», μετάφραση Βαγγέλη Δουβαλέρη, εκδ. Gutenberg, 2014). Σήμερα, όταν όλοι μοιάζουν σίγουροι ότι κατέχουν την αλήθεια και κατηγορούν τους άλλους γύρω τους σαν προδότες ή πιόνια, η ιδέα ότι δεν μπορούμε να θεωρούμε τις αξίες μας υπέρτατες είναι εξαιρετικά σημαντική.

2Δεν είμαι σίγουρος ότι οδηγεί σε θετική κατάληξη. Συχνά βλέπω τον Νίτσε ως τον κατεξοχήν «φιλόσοφο της εφηβείας» –αυτό που κυρίως τον ενδιαφέρει είναι η σημασία να μην αφομοιώνεσαι από τον περίγυρό σου, η ανάγκη να διαμορφώσεις τη δική σου προσωπικότητα και τις δικές σου αξίες, το γεγονός ότι ο υπόλοιπος κόσμος δεν μπορεί να σε κατανοήσει. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είναι ο φιλόσοφος για την εφηβεία. Είναι ένας λαμπερός και σαγηνευτικός συγγραφέας και είναι πολύ εύκολο να παρακάμψεις την υπαινικτικότητα των ιδεών του ή το τεράστιο φιλοσοφικό βάθος της σκέψης του. Εάν τον διαβάσει κανείς χωρίς το κατάλληλο υπόβαθρο, είναι εύκολο να παραστρατήσει από την πραγματική στη λανθασμένη ανάγνωσή του: ο Νίτσε λέει ότι δεν φτάνεις ποτέ σε μια σημαντική κατάκτηση εάν ακολουθήσεις τις παραδοσιακές αξίες. Δεν λέει ότι εάν δεν τις ακολουθήσεις θα γίνεις κάτι σημαντικό. Οπως φωνάζει και ο Ζαρατούστρα: «Ελεύθερος από τι; Εγώ σας λέω «ελεύθερος για ποιον;»». Η απελευθέρωση από την παράδοση δεν είναι από μόνη της θετική, παρά μόνο εάν συμβαίνει για να καθιερωθούν νέα ήθη. Ο Νίτσε δεν είναι ο φιλόσοφος της άρνησης, αλλά της κατάφασης.

3Ενας από τους λόγους για τον οποίο απεχθάνεται τον εθνικισμό είναι το γεγονός ότι επιτρέπει στα άτομα να θεωρούν πως έχουν αξία μόνο και μόνο επειδή ανήκουν σε μια ομάδα: κάποιος γεννιέται απλώς Ελληνας, Αγγλος ή Γερμανός. Αλλά καμία τέτοια ομάδα, σύμφωνα με τον ίδιο, δεν μπορεί να είναι αιτία για περηφάνια: μόνο σε μία ομάδα που σηματοδοτεί κάποια ιδιαίτερη κατάκτηση αξίζει να ανήκει κανείς. Γι’ αυτόν τον λόγο δεν εξυμνεί τους «Ευρωπαίους», αλλά μόνο τους «καλούς» Ευρωπαίους. Για τον Νίτσε, πρόκειται για άτομα που ξεπερνούν τα σύνορα του εθνικισμού όχι δηλώνοντας ότι ανήκουν σε μια άλλη ομάδα –τα όρια της Ευρώπης, όπου κι αν βρίσκονται (Βιέννη; Αθήνα; Αγκυρα;) -, αλλά παίρνοντας ό,τι καλύτερο από την παράδοση για να δημιουργήσουν κάτι νέο. Δεν έχει στο μυαλό του την Ευρωπαϊκή Ενωση. Στην πραγματικότητα, σε μία από τις πολλές «προφητικές» στιγμές του, είδε τον ερχομό μιας «ευρωπαϊκής λίγκας των εθνών» σαν δείγμα κατάπτωσης.

4Συμφωνώ ότι συχνά πέφτει θύμα παρερμηνειών, αν και δύσκολα θα έκανα την σύγκριση που υπονοείτε. Ενας παράγοντας είναι ότι πολλοί τον διαβάζουν επειδή γράφει όμορφα, χωρίς στρυφνή ορολογία (ο Πλάτων προσφέρει επίσης μια καλή σύγκριση εδώ: είναι ένα ακόμη θύμα παρεξηγήσεων). Αλλά ο Νίτσε έχει πέσει θύμα της χρήσης –ή μήπως πρέπει να πω κακοποίησης; –από τον εθνικοσοσιαλισμό (αν και όχι από τον ίδιο τον Χίτλερ, έμπνευση του οποίου ήταν ο Βάγκνερ). Ο Νίτσε στην πραγματικότητα αποστρεφόταν τον εθνικισμό και, κυρίως, τη γερμανική εκδοχή του και το Ράιχ του Μπίσμαρκ. Πιστεύω ότι με την πάροδο του χρόνου έχει καταστεί σαφές, ακόμη και σ’ αυτό που περιγράφεται ως «λαϊκή σκέψη», ότι μετά την κατάρρευση των παραδοσιακών αξιών, την οποία ο ίδιος θεωρεί επικίνδυνη (να το αρνητικό κομμάτι της σκέψης του), διαβλέπει επίσης και τη μέγιστη ευκαιρία για την ανάδυση νέων (αυτό το θετικό κομμάτι της θεωρίας του είναι που έχει σημασία για τον ίδιο και τους αναγνώστες του). Οπως λέει στη «Χαρούμενη επιστήμη» (σημειώστε τον τίτλο), βάζουμε μπρος για «καινούργιες θάλασσες» –και εδώ δεν υπάρχει τίποτε αρνητικό ή απαισιόδοξο.

5«Θα έρθουν τέτοιοι πόλεμοι που ποτέ δεν είδαμε πάνω στη γη» (από το «Ιδε ο άνθρωπος», 1888).

Ο Αλέξανδρος Νεχαμάς είναι καθηγητής Ανθρωπιστικών Σπουδών, Φιλοσοφίας και Συγκριτικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον. Από τις εκδ. Αλεξάνδρεια κυκλοφορεί το βιβλίο του «Νίτσε: η ζωή σαν λογοτεχνία» (2002)

Keith Ansell-Pearson

«Η μεγάλη κατάφαση προς τη ζωή»

1Κείμενα που αφορούν την έλλειψη κατεύθυνσης για όλη την ανθρωπότητα και εστιάζουν στην επέλαση του μηδενισμού ή την «απαξίωση των υψηλών ιδανικών». Πρόκειται για βαθύτατες σκέψεις τις οποίες ο Νίτσε κατέγραφε στο σημειωματάριό του μετά τα μέσα του 1880. Αυτές οι σημειώσεις πάνω στον μηδενισμό προσφέρονται ακόμη για να εξερευνήσει κανείς τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς της ώριμης φιλοσοφίας του. Τείνουμε να πιστέψουμε και θέλουμε να πιστέψουμε ότι ο Νίτσε ήταν αντίθετος στον μηδενισμό, αλλά αυτό το βρίσκω επιφανειακό. Για τον Νίτσε ο μηδενισμός είναι ένας «θείος» τρόπος σκέψης, εάν απορρίψεις την ιδέα ότι υπάρχει ένας προκαθορισμένος «αληθινός» κόσμος στον οποίο πρέπει να ανταποκρίνονται οι ιδέες μας. Στην πραγματικότητα, μας πιέζει να εγκαταλείψουμε τη συνολική αίσθηση ότι υπάρχει ή πρέπει να υπάρξει ένας «αληθής κόσμος». Το ενδιαφέρον είναι ότι κάνει λόγο για έναν «εκστατικό μηδενισμό»!

2Νομίζω ότι είναι αδύνατο να μπω στο μυαλό ενός 18χρονου. Σε κάθε περίπτωση, χρειάζεται λογική επεξεργασία και ευφυΐα για να τον προσεγγίσει οποιοσδήποτε. Το φαινόμενο «Νίτσε» έχει αφήσει ένα βαθύτατα θετικό αποτύπωμα στην παγκόσμια σκέψη. Στα κείμενα και τις βασικές του έννοιες βρίσκουμε ίσως τη μεγαλύτερη αίσθηση κατάφασης προς τη ζωή από οποιονδήποτε δυτικό φιλόσοφο.

3Απολύτως. Ο Νίτσε γράφει σε ένα από τα κείμενα της μέσης περιόδου ότι το να είσαι καλός Γερμανός σημαίνει να «απο-γερμανοποιήσεις» τον εαυτό σου και επιτίθεται συστηματικά στις παρωχημένες μορφές του εθνικισμού. Οφείλουμε να δημιουργούμε πολιτισμούς με πρώτο συνθετικό το «παν» (όπως οι πανέλληνες), καθώς και νέες συμμαχίες που οδηγούν σε καινούργιες, νομαδικές και εύπλαστες ταυτότητες. Νομίζω ότι ο Νίτσε ήταν κυρίως ένας κοσμοπολίτης στοχαστής, με σαφείς αναφορές στην υπερεθνική σκέψη, πέρα από τα ζητήματα της φυλής, της τάξης και του έθνους.

4Ωραία ερώτηση. Συμφωνώ με την εικασία σας: ο Νίτσε είναι ένας μηδενιστής αφοσιωμένος σε ένα συγκεκριμένο είδος πεσιμισμού, αυτού που ο ίδιος αποκαλεί «πεσιμισμό της δύναμης». Κάτι τέτοιο συνδέεται με την κατάφασή του στον τραγικό χαρακτήρα της ύπαρξης: μια ζωή ανέσεων δεν είναι προορισμένη για τον Νίτσε. Κι όμως, παρά την έμφασή του στον πόνο της ύπαρξης ή στη μεταμορφωτική επίδραση του πόνου, παραμένει ένας βαθύτατα θετικός στοχαστής –για μένα ο πλέον θετικός στην ιστορία της σκέψης.

5Θα με αφήσετε να επιλέξω δύο. Το πρώτο από το «Λυκόφως των ειδώλων»: «Η φόρμουλα της ευτυχίας: ένα Ναι, ένα Οχι, μια ευθεία γραμμή, ένας στόχος». Αλλά επειδή είναι τόσο σύντομο, επιτρέψτε μου να υποδείξω κι ένα ελαφρώς μεγαλύτερο. Προέρχεται από τη «Χαρούμενη επιστήμη» και τιτλοφορείται «Επίκουρος»:

Βλέπω τα μάτια του να κοιτούν μια πλατιά, ασπριδερή θάλασσα, δίπλα σε βράχια της ακτής όπου ξαπλώνει ο ήλιος, ενώ μεγάλα και μικρά ζώα παίζουν μέσα στο φως του, σίγουρα και ήρεμα σαν τούτο το φως και τα μάτια του. Τέτοια ευτυχία μπορούσε να επινοηθεί μόνο από έναν άνθρωπο που υπέφερε διαρκώς. Είναι η ευτυχία των ματιών μπροστά στα οποία γαλήνεψε η θάλασσα της ενθαδικής ύπαρξης και που δεν μπορούν πια να χορτάσουν να βλέπουν την επιφάνειά της, την παρδαλή, τρυφερή, ρυτιδωμένη επιδερμίδα της: ποτέ πριν δεν υπήρξε τέτοια μετριοπάθεια της φιληδονίας (μετάφραση Ζήση Σαρίκα, εκδ. Νησίδες).

Ο Κιθ Ανσελ Πίρσον είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Γουόρικ. Από τις εκδόσεις Πατάκη κυκλοφορεί η μονογραφία του «Νίτσε» (2008)

Julian Young

«Τα «επικίνδυνα» βιβλία του χρειάζονται προσοχή»

1Γράφει κάπου ότι χρειαζόμαστε μια κοινωνία η οποία θα παράγει εκπληκτικούς ανθρώπους, τέτοιους όμως που θα αποδέχονται το «εξαιρετικό προνόμιο της ευθύνης» απέναντι στην κοινωνία που τους δημιούργησε.

2Ακριβώς επειδή ο Νίτσε είναι ένας μάγος του λόγου, είναι πολύ σημαντικό να διαβάσει κανείς τα «επικίνδυνα» –όπως χαρακτηρίζει ο ίδιος –βιβλία του με μεγάλη προσοχή και κριτική σκέψη: «φορώντας γάντια», όπως τονίζει σε ένα σημείο.

3 Τι θα μπορούσε να είναι πιο επίκαιρο μετά την αναγέννηση του άθλιου εθνικισμού στις πρόσφατες ευρωεκλογές από την επισήμανση του Νίτσε για την ιδέα μιας «καλής Ευρώπης»; Μιας Ευρώπης που δεν είναι, δηλαδή, μόνο οικονομική ένωση, αλλά ένα πολιτισμικό ιδεώδες και παράδοση;

4Αν πάρουμε ως δεδομένο ότι ο Νίτσε αυτοαποκαλείται πολλές φορές ο «αντίποδας» του Σοπενχάουερ, του πιο γνωστού πεσιμιστή της δυτικής φιλοσοφίας, θα ήταν ανοησία να αποδεχθούμε ότι ο ίδιος ήταν πεσιμιστής. Ούτε (ηθικός) μηδενιστής ήταν. Απαρνείται, φυσικά, τις αξίες της χριστιανικής ηθικής, αλλά μόνο επειδή ζητάει από όλους μας να επιστρέψουμε στις αξίες του αρχαίου κόσμου.

5 «Οι εποχές διαφθοράς [της ανομίας, όπως στη σημερινή Ευρώπη] είναι εκείνες που τα μήλα πέφτουν από το δέντρο: εννοώ τα άτομα, τους φορείς των σπόρων του μέλλοντος, τους πρωτεργάτες του πνευματικού αποικισμού και της διαμόρφωσης νέων κρατών και κοινωνιών. Η διαφθορά είναι απλώς μία άσχημη λέξη για το φθινόπωρο ενός λαού» (από τη «Χαρούμενη επιστήμη», 23)

Ο Τζούλιαν Γιανγκ είναι καθηγητής Ανθρωπιστικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Wake Forest, συγγραφέας της βιογραφίας «Friedrich Nietzsche: a Philosophical biography» (2010)

Jan Sokol

«Επανάσταση όχι στους δρόμους, αλλά εντός μας»

1Η «θανάσιμα» σημαντική προειδοποίηση ενάντια στους κινδύνους της νεωτερικότητας ως ανθρώπινου ξεπεσμού: οκνηρία, φιλαυτία, έλλειψη θάρρους, απουσία ελπίδας.

2Νομίζω ότι θα τον δελέαζε ο ρομαντικός –αν και ελαφρώς παρωχημένος –οίστρος του Νίτσε. Υπάρχει, ωστόσο, η πιο σημαντική έκκληση για ειλικρίνεια, προσωπική αξιοπρέπεια και θάρρος. Η πρόσκληση για μια «επανάσταση» όχι στους δρόμους, αλλά εντός μας.

3Το ελπίζω. Αν και θα πρέπει να διαχωρίσω το περιφρονητικό ύφος και την κάπως γελοία αυταρέσκεια στο ύφος της έκκλησής του.

4Απολύτως. Είδε την«κουλτούρα» της εποχής του (και της δικής μας) σαν κάτι ρηχό, προσπαθώντας να ξεπεράσει τον «μηδενισμό». Αρρωστος, στοιχειωμένος από την πουριτανική εκπαίδευσή του και την έλλειψη κάποιας επιτυχίας, αναζητούσε τη «χαρά», αλλά με έναν κωμικοτραγικό τρόπο. Λίγο νωρίτερα από την κατάρρευση, τον είδαν να χορεύει γυμνός στο δωμάτιο ξενοδοχείου στο Μιλάνο.

5«Καθώς γκρινιάζεις για την κυβέρνησή σου, αναρωτήθηκες ποτέ εάν την αξίζεις;»

Ο Γιαν Σόκολ είναι τσέχος φιλόσοφος, πρώην μέλος της Χάρτας 77 για τα ανθρώπινα δικαιώματα

Simon May

«Μας δείχνει τι σημαίνει να είμαστε μοντέρνοι»

1Ο λόγος για τον «θάνατο του Θεού». Οι περισσότεροι θεωρούν ότι το σλόγκαν αυτό κηρύσσει την απιστία προς έναν Θεό που κανονικά σώζει, συγχωρεί και ανακουφίζει από τα βάσανα της ζωής –και που ορίζει ηθικές επιταγές για το πώς να ζούμε…Κι όμως, ο Νίτσε λέει ότι ο θάνατος του Θεού είναι κάτι βαθύτερο και τρομακτικότερο. Πάνω απ’ όλα, σημαίνει ότι έχουμε χάσει την πίστη μας στις αξίες. Στο εξής οι αξίες πρέπει να δημιουργούνται ή να θεσμοποιούνται από εμάς. Αλλά ο Νίτσε πιστεύει ότι ακριβώς εκεί αποτυγχάνουμε: να δημιουργούμε τις δικές μας αξίες –επειδή κάτι τέτοιο είναι πολύ δύσκολο, μοναχικό, ριψοκίνδυνο και γι’ αυτό τρομακτικό. Αντ’ αυτού ακολουθούμε τον εύκολο δρόμο να διαλέγουμε αξίες από το περιβάλλον μας, κυρίως εκείνες που είναι αποδεκτές από τους άλλους. Είμαστε εξίσου κομφορμιστές όπως και στην εποχή της θρησκευτικής πίστης, αλλά με τρόπο χειρότερο, επειδή τώρα δεν έχουμε την πειθαρχία που προκύπτει από την πειθαρχία του Θεού –αντιθέτως, ψάχνουμε μόνο ό,τι δεν περιέχει ρίσκο. Αυτός ο άνευ πειθαρχίας κομφορμισμός είναι για τον Νίτσε η πεμπτουσία αυτού που ορίζει ως «πολιτισμική κατάπτωση».

2Ναι, επειδή ο Νίτσε μας διδάσκει, καλύτερα από οποιονδήποτε φιλόσοφο, τι σημαίνει να είσαι μοντέρνος. Πάνω απ’ όλα, μας διδάσκει πόσο δύσκολο είναι να παραμένεις αυθεντικός ως άτομο και πόσοι «πειρασμοί» υπάρχουν για να καταλήξεις απλώς μέλος της ομάδας, ακόμη κι όταν νομίζεις ότι βαδίζεις στον δικό σου δρόμο.

3Ναι, έχει μεγάλη σημασία. Κατά τη γνώμη μου, η τεράστια πολιτισμική κληρονομιά που ονομάζουμε «Ευρώπη», η οποία ξεκινά με τους αρχαίους έλληνες και την εβραϊκή Γραφή, είναι κατά πολύ πλουσιότερη από την πρόσφατη ιδέα του έθνους – κράτους. Η Ευρώπη έχει επίσης ένα μοναδικό ρόλο να δείξει στον υπόλοιπο κόσμο πώς ξεπερνά κανείς τα παλαιά μίση, όπως εκείνο που διαχρονικά υπήρξε μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας, άρα, και πώς συνειδητοποιεί ότι η εμπιστοσύνη αξίζει σε κάθε επίπεδο: τοπικό, εθνικό, περιφερειακό και ευρωπαϊκό. Εκτός αυτών η Ευρώπη έχει αποδείξει ότι η μεγάλη ποικιλομορφία μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει στο πλαίσιο μιας Ενωσης που διοικείται από την αρχή του υπερεθνικού νόμου. Αυτό είναι κάτι που συχνά λησμονούν και οι Ελληνες και οι Βρετανοί.

4Ο αληθινός σκοπός του Νίτσε είναι να διερευνήσει πώς καταφάσκουμε απέναντι στη ζωή και πόσο μπορεί να την χαιρόμαστε, παρά τις κακουχίες, τις απώλειες και την απογοήτευση. Πρόκειται φυσικά για ένα αρχαίο ερώτημα, με πιο συνηθισμένη απάντηση ότι η αυτοθυσία θα μας οδηγήσει στον Θεό και ότι ο πόνος θα υποχωρήσει σε έναν κόσμο πέραν του δικού μας, όπου υπάρχει μόνο το Καλό. Ο στόχος όλης της φιλοσοφίας του Νίτσε είναι να διερευνήσει πώς μπορούμε να ξαναβρούμε χαρά στη ζωή χωρίς την υπόσχεση μιας τέτοιας ουράνιας ανταμοιβής. Η απάντησή του είναι ότι μπορούμε να δούμε τη ζωή ωραία σαν σύνολο παρά τις μεμονωμένες στιγμές πόνου που περιέχει.

5«Πού είναι ο Θεός; φώναξε ο τρελός. Εγώ θα σας πω. Τον σκοτώσαμε –εσείς κι εγώ. Είμαστε οι φονιάδες του. Αλλά πώς κάναμε κάτι τέτοιο;». («Χαρούμενη επιστήμη», σ.125).

Ο Σάιμον Μέι είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στο King’s College του Λονδίνου. Ανάμεσα στα έργα του ξεχωρίζει η «Ηθική του Νίτσε» (Oxford University Press, 1999)

Τελευταία Νέα