Εύχομαι να ζήσει, για να χαρεί και άλλη ακόμη δόξα

Απογευματάκι γλυκό, η κηδεία είχε πάρει τη μορφή μιας σιωπηρής αντιστασιακής εκδήλωσης. Είμαστε σχεδόν στον μέσον της χούντας και η δήλωση του Γιώργου Σεφέρη κατά του στρατιωτικού καθεστώτος, δυόμισι χρόνια πριν, έδινε αναπόφευκτα τον τόνο σε καθετί που είχε σχέση με τον ποιητή, πόσω μάλλον με τον θάνατό του. Μαζί με το πλήθος που είχε πλημμυρίσει ασφυκτικά τους γύρω από την εκκλησία δρόμους, φτάνοντας ώς την οδό Φιλελλήνων θα αναγνώριζε κανείς πολλούς από το σινάφι του ποιητή αλλά και πολλούς καλλιτέχνες (άσβηστη παραμένει η εικόνα του ηθοποιού Αγγελου Αντωνόπουλου να κλαίει με λυγμούς). Οπως επίσης τον Κώστα Ταχτσή να σπρώχνει δίνοντας αγκωνιές προκειμένου να φτάσει στο φέρετρο και να είναι ο ένας από τους έξι λογοτέχνες που θα το σηκώνανε, τιμής ένεκεν, στους ώμους τους (θα εξομολογηθεί αργότερα ότι το έκανε με προτροπή της Μαρώς Σεφέρη). Για να ακουστεί, μόλις το φέρετρο έκανε την εμφάνισή του στην είσοδο της εκκλησίας, από όλο εκείνο το συγκεντρωμένο πλήθος, χωρίς να έχει υπάρξει έστω η παραμικρή συνεννόηση, το «Στο περιγιάλι το κρυφό» σάμπως και να το τραγουδούσε ένας μόνον άνθρωπος.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αν ο Γιώργος Σεφέρης είχε πεθάνει στις μέρες μας, ή τα μόλις προηγούμενα χρόνια, θα είχε γίνει μεγάλη συζήτηση για τη σχετικά νέα ηλικία που έφυγε από τη ζωή και για το τι θα είχε προσφέρει σε περίπτωση που συνέχιζε να ζει. Οσο θυμούμαστε τουλάχιστον δεν έγινε καμιά σχετική κουβέντα τότε και δεν μπορεί να ξέρει κανείς αν οφείλεται στο γεγονός ότι μετά το Νομπέλ δεν θα είχε τίποτε σημαντικό να προσφέρει, ή αν ο ίδιος, ο βαθύτατα αντισυναισθηματικός Σεφέρης, δεν θα ενέκρινε ποτέ τέτοιου είδους υποθέσεις. Το τακτοποιημένο από τον ίδιο έργο του προσφερόταν στους επερχόμενους καιρούς και στις επερχόμενες γενιές με μια οριστική μορφή, χωρίς να χρειάζεται την επιείκεια τού «αν ζούσε» και τού «αν συνέχιζε να γράφει».

Σαφώς όλα συγκλίνουν στη δεύτερη εκδοχή, αφού μιλάμε για έναν ποιητή που μπορούσε να συνθέσει ένα εντελέστατο ποιητικό και δοκιμιογραφικό έργο, αλλά και το πώς οργανώνεται το «παιχνίδι του χρόνου» δεν του ήταν μια άγνωστη περιοχή. Ανάμεσα στα πολύτιμα ντοκουμέντα αυτής της αυστηρής –από κάθε άποψη –στάσης του Γιώργου Σεφέρη θα καταχωρίζαμε σήμερα ένα περιστατικό που έχει σχέση με τον προπροηγούμενο χρόνο του θανάτου του. Εχει να κάνει με μια «υποθήκη» –όπως αντιλαμβανόταν ο δημιουργός της «Στέρνας» την κάθε του σελίδα, δοκιμιογραφική τουλάχιστον. Είμαστε στα 1969, πιο συγκεκριμένα στον μήνα Μάιο, δυο μήνες έπειτα από την περίφημη δήλωσή του κι ενώ ο ποιητής φαίνεται να έχει πάλι σιγήσει, μέσα από μια ξένη έκδοση μάς έρχεται η πληροφορία ότι τον μήνα αυτό ο Γιώργος Σεφέρης έγραψε ένα πολύ σημαντικό κείμενο, το «Προλόγισμα στη «Μουσική ποιητική» του Στραβίνσκι».

Ποιο ακριβώς υπήρξε το γεγονός: Οργανώνοντας ο Γ.Π. Σαββίδης ένα δισέλιδο αφιέρωμα στο «Βήμα» της 1ης Μαρτίου του 1970 για τα εβδομηντάχρονα του Γιώργου Σεφέρη (είχε γεννηθεί στις 29 Φεβρουαρίου του 1900 στη Σμύρνη) ανάμεσα σε κριτικά άρθρα του Λίνου Πολίτη, του Ρόδη Ρούφου, του Κ.Θ. Δημαρά, παρουσίαζε για πρώτη φορά το ανέκδοτο στα ελληνικά κείμενο του Σεφέρη για τον Στραβίνσκι εξηγώντας σε ένα ανυπόγραφο εισαγωγικό του κείμενο τι ακριβώς είχε συμβεί.

«Το κείμενο του Γιώργου Σεφέρη που δημοσιεύεται σήμερα εδώ, για πρώτη φορά στα ελληνικά, είναι ο πρόλογός του στην καινούργια δίγλωσση έκδοση της «Μουσικής ποιητικής» του Ιγκόρ Στραβίνσκι, που μόλις κυκλοφόρησε τούτες τις μέρες στην Αμερική. Το έργο του Στραβίνσκι, στην πρώτη του αγγλική έκδοση, προλόγιζε ο συνθέτης Νταριούς Μιλό. Οταν, το φθινόπωρο του 1968, το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ αποφάσισε να επανεκδώσει το κείμενο του Στραβίνσκι σε μια αναμνηστική έκδοση για την τριακονταετία του έργου, ο μεγάλος συνθέτης διετύπωσε στους εκδότες την επιθυμία να ζητηθεί πρόλογος από τον Σεφέρη. Η σύγκλιση των δύο αυτών ονομάτων στο ίδιο βιβλίο έχει και μια άλλη όψη: η»Μουσική ποιητική» του Στραβίνσκι είναι τα μαθήματα που ο ίδιος είχε κάνει το 1940 στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ ως καθηγητής της Ποίησης. Για το ακαδημαϊκό έτος 1969-1970 η ίδια έδρα είχε προσφερθεί στο Γιώργο Σεφέρη, στον οποίο οι περιστάσεις δεν επέτρεψαν να αποδεχθεί την πρόσκληση. Με τη σημερινή δημοσίευση του «Προλογίσματος» αυτού διαλύεται και μια απορία την οποία αναγνώστες του»Βήματος» είχαν διατυπώσει πέρυσι, όταν από τις στήλες αυτές είχε δημοσιευτεί μια τελευταία συνέντευξη του Στραβίσνκι. Από πού ο συνθέτης είχε γνωρίσει τη «Γυναίκα της Ζάκυνθος» του Σολωμού, στην οποία παρέπεμπε; Στην αφετηρία της αναφοράς του αυτής σε ένα ελληνικό κείμενο, βρίσκεται η επικοινωνία του με τον Σεφέρη, τον οποίο, μετά τη δημοσίευση της συνέντευξής του, ευχαρίστησε που του εγνώρισε το έργο του Σολωμού».

Αισθανόμαστε ιδιαίτερα ευτυχείς που μας δίνεται η ευκαιρία να κάνουμε σήμερα γνωστό το σύντομο αυτό κείμενο του Γ.Π. Σαββίδη για δυο κυρίως λόγους:

Αφενός μεν γιατί δεν περιλαμβάνεται στον δεύτερο τόμο των «Δοκιμών» του Γιώργου Σεφέρη, όπου παρατίθεται ολόκληρο το κείμενο του «Ποιητικού Προλογίσματος» και, αφετέρου, γιατί με το «νύχι» του προλογικού σημειώματος, μαζί με την αυταπόδειχτη αξία του Γιώργου Σεφέρη, αναδύονται τα τρομερά που οφείλει η σύγχρονη Γραμματεία μας στον αλησμόνητο καθηγητή πανεπιστημίου, μελετητή, μεταφραστή, αρθρογράφο και δημοσιογράφο, εμπνευστή και σπορέα καθετί καλού και αγαθού Γ. Π. Σαββίδη.

Αν το αφιέρωμα για τα εβδομηντάχρονα του ποιητή έγινε στο «Βήμα», στα «ΝΕΑ» μια ημέρα πριν, στις 28 Φεβρουαρίου του 1970, δημοσιεύθηκε μια μεγάλη έρευνα του Γ.Κ. Πηλιχού για την ίδια ακριβώς επέτειο. Ο δαιμόνιος δημοσιογράφος που με όση άνεση συνομιλούσε με τη Μαρία Κάλλας και τον Ρούντολφ Νουρέγιεφ, με άλλη τόση επάρκεια συνομιλούσε με τον ποιητή Τάσο Λειβαδίτη και τον γλύπτη Γεράσιμο Σκλάβο, στο αφιέρωμά του στην εφημερίδα αυτή περιέλαβε κείμενα και γνώμες του Νίκου – Γαβριήλ Πεντζίκη, του Αγγελου Τερζάκη, του Αντώνη Σαμαράκη, του Λίνου Πολίτη, του Γ.Π. Σαββίδη, του Κ.Θ. Δημαρά, του Βάσου Βαρίκα, του Νίκου Εγγονόπουλου, του Ανδρέα Εμπειρίκου, του Κρίτωνα Αθανασούλη, του Εντμουντ Κήλυ και του Κίμωνα Φράιερ. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι η επάρκεια του σημερινού αναγνώστη των «ΝΕΩΝ» είναι τόση ώστε να γνωρίζει ποιοι υπήρξαν οι δημιουργοί αυτοί και να θεωρήσει απολύτως φυσιολογική την καταχώρισή τους σε ένα ρεπορτάζ, όπως αυτό για τα εβδομηντάχρονα του Γιώργου Σεφέρη.

Δεν μπορεί να γνωρίζει κανείς αν τελικά το χάρηκε το αφιέρωμα αυτό ο Σεφέρης (όχι τόσο γιατί απουσιάζουν τα ονόματα του Γιάννη Ρίτσου, του Οδυσσέα Ελύτη και κάποιων άλλων, στους οποίους αποκλείεται να μην απευθύνθηκε ο Γιώργος Πηλιχός καθώς διατηρούσε φιλικότατες σχέσεις μαζί τους) όσο για έναν άλλο λόγο: Ολες τις απαντήσεις, σύντομες ή εκτεταμένες (δεν χρειάζεται να σημειώσει κανείς ποιοι στους δώδεκα αυτούς δημιουργούς αποτελούν εξαίρεση) θα τις χαρακτήριζε κανείς ως μια πράξη αβροφροσύνης.

Εχουν περάσει επτά χρόνια από την απονομή του Νομπέλ και φαίνεται πως το σινάφι –ως έναν βαθμό τουλάχιστον –δεν το έχει παραδεχτεί ακόμη. Είναι όμως δυνατόν σπουδαίοι δημιουργοί να χρεώνονται την πατροπαράδοτη ελληνική μιζέρια, όταν κάποιος συμβεί να ξεχωρίσει σε σχέση με ομοτέχνους του; Διαφορετικά πώς να εξηγηθεί το ότι ο πάντα ακριβής και έντιμος Τερζάκης (που είχε συνυπάρξει με τον Γιώργο Σεφέρη στο ιστορικό ακόμη και τότε περιοδικό «Εποχές») κλείνει το σύντομο κείμενό του, αφού εκφράσει την απορία του για το τι μπορεί να πει ένας πεζογράφος όπως ο ίδιος για ένα ποιητικό έργο, λέγοντας: «Εύχομαι να ζήσει, να τα εκατοστήσει, για να χαρεί και άλλη ακόμη δόξα». Αν άξιζε δηλαδή να ζήσει ο Σεφέρης, δεν ήταν για το τι θα μπορούσε να δημιουργήσει, αλλά για τη δόξα που θα του επιδαψιλευόταν, αφού φαίνεται ότι αυτή τον ενδιέφερε και σε αυτήν είχε αποβλέψει.

Κακεντρέχεια στην καλύτερη περίπτωση αυτή του Τερζάκη, έτσι ώστε τρυφερή σχεδόν να ακούγεται η σαφώς μειωτική (με το γάντι βέβαια) παρατήρηση του Ανδρέα Εμπειρίκου ότι «ο Γιώργος Σεφέρης πραγματικά είναι ένας μεγάλος ποιητής και ολόκληρη η γενιά μας του οφείλει πολλά». Οταν πολλά και σημαντικά κείμενα μιλούσαν ήδη, από μια δεκαετία, για το τι όφειλε η ελληνική γλώσσα και ο ελληνικός πολιτισμός στον Γιώργο Σεφέρη, ο Ανδρέας Εμπειρίκος με έναν κομψό τρόπο τα περιόρισε όλα αυτά στη γενιά του, αποκλείοντας προγενέστερες γενιές που συμπορευθήκανε, ενόσω ζούσανε, με το έργο του Σεφέρη. Προπαντός όμως αποκλείοντας τις μελλοντικές γενιές.

Επειδή όμως κάθε λόγος έχει τον αντίλογό του, όση απορία προκαλούν οι παρατηρήσεις του Αγγελου Τερζάκη και του Ανδρέα Εμπειρίκου, την ίδια και μεγαλύτερη δημιουργεί μια σχεδόν εξοργιστική παρατήρηση του σημαντικότατου και άδικα λησμονημένου Βάσου Βαρίκα: «Θα διαπιστώσουμε χωρίς μεγάλη δυσκολία ότι από τον νεοελληνικό Παρνασσό θα μπορούσαν ίσως να είχαν λείψει ποιητές όπως ο Κάλβος, ο Γρυπάρης, ο Μαλακάσης, ο Καρυωτάκης, ή και όποιοι από τους νεότερους, χωρίς η γενική πορεία του νεοελληνικού λυρισμού να αλλάξει ουσιαστικά κατεύθυνση ή φυσιογνωμία. Η εικόνα όμως της νεοελληνικής ποίησης θα ήταν εντελώς διάφορη χωρίς τον Κορνάρο ή τον Σολωμό, τον Παλαμά, τον Καβάφη, τον Σικελιανό ή τον Σεφέρη. Κάτι περισσότερο: ούτε καν θα μπορούσαμε να διανοηθούμε μια τέτοια περίπτωση. Ειδικότερα για τον Σεφέρη θα λέγαμε ότι ολόκληρη η νεοελληνική ποίηση των τελευταίων τριάντα χρόνων από το έργο του ξεκινάει και η επίδρασή του, έμμεση ή άμεση, την σφραγίζει κατά τρόπο ανεξίτηλο».