Η χρονιά της μακριάς νύχτας

Οπως έχουμε σημειώσει και άλλες φορές, το δράμα που ζει η Ελλάδα εδώ και τέσσερα χρόνια δεν φαίνεται να παράγει βαθύτερες συνειδησιακές διεργασίες των συγγραφέων μας. Στο καινούργιο μυθιστόρημά του «Αλλάζει πουκάμισο το φίδι» ο Κώστας Ακρίβος διατρέχει την ελληνική ύπαιθρο αναζητώντας, μέσα στο γενικό κλίμα αποσύνθεσης, λόγους να είναι περήφανος ως Ελληνας (θα μιλήσουμε εκτενώς και γι’ αυτό το βιβλίο μια από τις επόμενες εβδομάδες). Το πρώτο μυθιστόρημα της νεαρής Λητώς Πιτύρη, με τίτλο «Ολγα ή τίποτα», δεν είναι κάτι πολύ περισσότερο από μυθοπλαστική ανάπτυξη συνθημάτων. Το «Σ’ ευχαριστώ που μ’ αγαπάς» της Δήμητρας Νούση (διευθύντριας στο Κέντρο Υποδοχής και Αλληλεγγύης του Δήμου Αθηναίων) έχει βέβαια τη συγκινητική αμεσότητα της μαρτυρίας, αλλά όχι τη σύνθετη ματιά ενός μυθιστορήματος. Εντελώς διαφορετικά η Μαρία Κουγιουμτζή, με το «Κι αν δεν ξημερώσει;», εισάγει στο γνωστό από τα προηγούμενα βιβλία της ζοφερό σύμπαν της, όπου ιστορικά γεγονότα συμφύρονται με θρύλους και παραφυσικά συμβάντα, έναν αλληγορικό μύθο με άμεσες αναφορές στην παρούσα κατάσταση της Ελλάδας. Αλλά η κάπως σχηματική δραματικότητα των εικόνων της και της ίδιας της ιστορίας της δεν αρκεί για να δώσει βάθος στο μυθιστόρημά της.

Το βιβλίο του Ακρίβου µπορεί να θεωρηθεί και δείγµα µιας διαφαινόµενης τάσης να συνδεθεί το µοτίβο της περιήγησης ή περιπλάνησης στο ελληνικό τοπίο µε προβληµατισµούς γύρω από την ελληνική ταυτότητα. Στο ελλειπτικό ή και αποσπασµατικό µυθιστόρηµα του Δηµήτρη Νόλλα «Το ταξίδι στην Ελλάδα» ο ήρωας, ξενιτεµένος στη Γερµανία, περιφέρεται στη Μακεδονία του 1963 αναζητώντας µια αινιγµατική γυναίκα, η οποία φαίνεται να είναι προσωποποίηση των ετερόκλητων πολιτισµικών στοιχείων, των ιστορικών αντιθέσεων και των αντιφατικών συµπεριφορών που παρελαύνουν µπροστά του στη διάρκεια του ταξιδιού του. Στο περισσότερο συνεκτικό, δοµικά και γλωσσικά, «Η άσκηση του Ροτ» της Βασιλικής Ηλιοπούλου, ίσως το αρτιότερο µυθιστόρηµα της χρονιάς, ένας άλλος µέτοικος στη Γερµανία περιπλανιέται στην Αθήνα της Κρίσης προσπαθώντας να συναρµολογήσει τα θραύσµατα της αποδιοργανωµένης µνήµης του, µετέωρος (όπως η Ελλάδα) ανάµεσα σε διαφορετικές κουλτούρες και διαφορετικούς χρόνους.

Αντίθετα, η ελληνική Ιστορία δεν ενέπνευσε στους πεζογράφους μας καινούργιους προβληματισμούς. Στο πολιτικό-αστυνομικό θρίλερ του Νίκου Δαββέτα «Ο ζωγράφος του Μπελογιάννη» ο συγγραφέας μάλλον παίζει με το ιστορικό υλικό του παρά το παίρνει σοβαρά. Δεν κάνει το ίδιο η Ελενα Χουζούρη στο «Δυο φορές αθώα», συνέχεια του προηγούμενου (πολύ πετυχημένου) μυθιστορήματός της «Πατρίδα από βαμβάκι», αλλά εδώ η εξιστόρηση των μετεμφυλιακών παθών της ελληνικής Αριστεράς αφήνει τη γνώριμη από άλλα, παρόμοιου θέματος βιβλία γεύση θρηνητισμού και αυτολύπησης. Πολύ πιο πίσω στο παρελθόν, συγκεκριμένα στα ενετοκρατούμενα Επτάνησα, γυρίζει η Μαρία Σκιαδαρέση με το «Χάλκινο γένος», καλογραμμένο όπως όλα τα βιβλία αυτής της συγγραφέως, αλλά με χαρακτήρα που θυμίζει μάλλον ταινία εποχής. Ακόμα πιο πίσω, στην αρχαιότητα, ανατρέχει η νεότατη Γεωργία Γαλάνη με το δεύτερο βιβλίο της, «Η κατάρα των Ελλήνων», γλωσσικά και πραγματολογικά πολύ καλά δουλεμένο για μια 22χρονη (έστω και πτυχιούχο αρχαιολόγο), αλλά με ματαιωμένη την επαγγελία του ν’ αφηγηθεί την εκστρατεία του Ξέρξη από περσική σκοπιά, αφού αυτό που προκύπτει είναι στην πραγματικότητα η ελληνική οπτική από περσικά μάτια.

Αξιοπαρατήρητη στην πεζογραφική παραγωγή του 2013 είναι η χλωμή παρουσία της πολύ δραστήριας, τουλάχιστον επικοινωνιακά, γενιάς των σαραντάρηδων, οι περισσότεροι από τους οποίους άλλωστε υπολείπονται σταθερά των πρώτων κατακτήσεών τους. Στο μυθιστόρημά του «Το ελάχιστο ίχνος» ο Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης ξεκίνησε με μια ωραία ιδέα (τη συντριπτικά συνειδητοποιημένη υστέρηση ενός φιλόδοξου κι εργατικού αλλά μέτριου καλλιτέχνη απέναντι σ’ έναν χαρισματικό, αλλά χωρίς καλλιτεχνικές φιλοδοξίες φίλο του), γρήγορα όμως την εγκατέλειψε για κάτι που είναι μάλλον ένα οικογενειακό μελό. Η Δήμητρα Κολλιάκου, εγκατεστημένη εδώ και χρόνια στη Δυτική Ευρώπη, μοιάζει να επιβεβαιώνει με «Το πρόσωπο του ουρανού» ότι η ζωή της στο εξωτερικό δεν βοηθάει πολύ την έφεσή της στη μαγεία του παραμυθιού και ότι οι εξεζητημένες ή αδιάφορες συλλήψεις έχουν πάρει τη θέση της γοητευτικής αφέλειας των πρώτων βιβλίων της. Στο «Ζούμε τις τελευταίες μας μέρες» του Θανάση Χειμωνά η Αθήνα της Κρίσης γίνεται, χωρίς ουσιαστική οργανική σύνδεση, το φόντο ενός ακόμη από τους παράξενους έρωτες που επινοεί αυτός ο συγγραφέας, με τις προσφιλείς του αιφνίδιες, ανεξήγητες εξαφανίσεις και επανεμφανίσεις του ενός από τα δύο εμπλεκόμενα πρόσωπα.

Σε παράδοξο κοντράστ με την προηγούμενη ομάδα, άφησαν σαφώς ζωηρότερο αποτύπωμα οι κατά πολύ πρεσβύτεροι ζώντες «κλασικοί» της πεζογραφίας μας. Ο αειθαλής Μένης Κουμανταρέας ξάφνιασε (ευχάριστα) με το «Θάνατος στο Βαλπαραΐζο», έναν διαλογικό απολογισμό του ετοιμοθάνατου Εριχ Χόνεκερ για το ιδεολογικό πιστεύω του, τη θητεία του ως ηγέτη της Ανατολικής Γερμανίας, αλλά και για τα αλληλοσυγκρουόμενα ανθρώπινα συναισθήματά του. Οχι λιγότερο ακμαίος ο Βασίλης Αλεξάκης του «Μικρού Ελληνα», ξαναζωντανεύει, στην αναγκαστική μετεγχειρητική ακινησία του στο Παρίσι, τον περιπετειώδη κόσμο της παιδικής φαντασίας του και μας υπενθυμίζει μέσα από την αέρινη ακολουθία συνειρμών που χαρακτηρίζει τη γραφή του ότι τα ωραιότερα όνειρά μας είναι ζυμωμένα με τα υλικά των παραμυθιών και των «ταπεινών» αναγνωσμάτων που μας συντρόφευαν, όταν ήμασταν παιδιά. Στους «Πλανόδιους θεριστές» η Ευγενία Φακίνου στέλνει πάλι την ηρωίδα της σε μια από εκείνες τις ρεαλιστικά παραμυθένιες περιπλανήσεις στην ελληνική ύπαιθρο που σφραγίζουν τα μυθιστορήματά της, γεμάτες παράξενες συναντήσεις, αινιγματικά συμβάντα και ερημωμένους τόπους με μια απόκοσμη, στοιχειωμένη σαγήνη.

Καλές επιδόσεις και από συγγραφείς που εμφανίστηκαν στη λογοτεχνική σκηνή σε σχετικά όψιμη ηλικία. Ο Τηλέμαχος Κώτσιας, έπειτα από μερικές βεβιασμένες απόπειρες να προσαρμόσει τις βορειοηπειρώτικες καταβολές του στη νεοελληνική αστική πραγματικότητα, το κατάφερε επιτέλους με τον «Κώδικα τιμής», όπου η βεντέτα ανάμεσα σε δύο αλβανικά σόγια διεισδύει, με όλη την ανατριχιαστική ακρίβεια του σχετικού εθιμικού κώδικα, σ’ ένα ελληνικό κοινωνικό περιβάλλον που την κάνει να φαίνεται ακόμα πιο παράλογη. Με το «Αγρια Δύση», το πιο οικουμενικό στη σύλληψη και κατά το μεγαλύτερο μέρος του έξοχο στην εκτέλεση μυθιστόρημα της χρονιάς, ο Μιχάλης Μοδινός παρουσιάζει, με συχνά συγκλονιστικό τρόπο, την αποτυχία του δυτικού πολιτισμού, λυδία λίθος του οποίου γίνεται η σχέση του με τη φύση ως ζώσα δύναμη, που περιλαμβάνει και την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη.

Από τις νέες φωνές δεν είχαμε κάτι εντυπωσιακό ή ιδιαίτερα ελπιδοφόρο. Πέρα από εκείνες που μνημονεύσαμε ήδη θα ξεχωρίσουμε την ενδιαφέρουσα για τον προβληματισμό της μελλοντολογική δυστοπία του Νίκου Α. Μάντη «Αγρια Ακρόπολη». Το πρώτο βιβλίο του Λευτέρη Καλοσπύρου, το μυθιστόρημα «Η μοναδική οικογένεια», έχει μερικές από τις τυπικότερες αδυναμίες ενός πρωτόλειου: υπερβολή, επίδειξη λογοτεχνικών και άλλων γνώσεων, σύγχυση στη σύλληψη και την κατασκευή. Τα διηγήματα του Δημοσθένη Παπαμάρκου στη συλλογή «ΜεταΠοίηση» διακρίνονται από μια επιτηδευμένη, ποζάτη θανατολαγνεία. Σε μια άλλη συλλογή διηγημάτων, τα «Γυμνά τρολ» του Στέλιου Παπαγρηγορίου, αφθονούν οι σαδιστικοί φόνοι, το ωμό σεξ, η μαγκιά και η… κλασική μουσική, όλα αυτά κάθε φορά στην ίδια ελαφριά συσκευασία.

Εχουμε ήδη περάσει στη μικρή φόρμα, με την οποία και θα τελειώσουμε. Στα διηγήματα της συλλογής «Το ωραίο ατύχημα» ο Τάσος Γουδέλης συνεχίζει, χωρίς να προσθέτει κάτι καινούργιο, την περιγραφή ρευστών καταστάσεων, όπως τις αντιλαμβάνεται μια μισοναρκωμένη συνείδηση. Στη νουβέλα «360» ο Αχιλλέας Κυριακίδης, ηδονικά εγκλεισμένος στον μπορχεσιανό λαβύρινθο, παρακολουθεί τις τροχιές πολλών διαφορετικών ανθρώπων, που συγκλίνουν και συναντιούνται στη σκηνή ενός τροχαίου ατυχήματος. Ωστόσο έχει κανείς την αίσθηση ότι πρόκειται μάλλον για κατασκευαστική άσκηση παρά για κάτι βαθύτερο. Αντίθετα, έχουν βάθος τα ωραία, σύντομα αφηγήματα του Κώστα Μαυρουδή στον τόμο «Η αθανασία των σκύλων», όπου το συμπαθές, πανταχού παρόν τετράποδο γίνεται με λεπτό τρόπο γεωμετρικός τόπος και μέσο σχολιασμού προσωπικών αναμνήσεων του συγγραφέα, αισθητικών βιωμάτων του, ιστορικών επεισοδίων και των εσωτερικών αλλαγών που φέρνει στον άνθρωπο το πέρασμα του χρόνου.