«Κοινή» κοινωνία

«Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους»

Ηθεατρική κρίση, συναρτήσει και των εύλογων φιλοδοξιών νέων ηθοποιών, σκηνοθετών αλλά και συγγραφέων να βρουν ένα βήμα έκφρασης, μέσα όμως στα ασφυκτικά καβδιανά δίκρανα της έλλειψης θεατρικών αιθουσών (εκτός από δύο στην πρωτεύουσα, όλες οι θεατρικές στέγες είναι διασκευασμένες σε χώρους σκηνικής διαχείρισης), της ανεργίας και της έλλειψης στον τόπο μας επενδυτών στη θεατρική παραγωγή (πλην δύο-τριών εξαιρέσεων) οδηγούν πολλούς έμπειρους και συχνά και πολλούς άπειρους ηθοποιούς να καταφύγουν στον θεατρικό μονόλογο. Υπάρχει όμως και άλλος ουσιώδης λόγος σε αυτή την καταφυγή: η έλλειψη αμιγώς θεατρικών κειμένων. Ετσι, πολλοί εν δράσει μονόλογοι είναι πεζογραφική λογοτεχνία. Αν υπάρχει μετά θάνατον ζωή (και ο Παπαδιαμάντης πίστευε πως υπάρχει), θα έκαναν τον άγιο καλόγερο των γραμμάτων μας να εκπλήσσεται (τουλάχιστον!) που το θέατρο στη χώρα μας έχει βρει ταμειακό σωσίβιο στα διηγήματά του (τώρα και στα πρώτα του μυθιστορήματα), όταν ο ίδιος, αυστηρά κολλυβάς, αγιορειτικός σχεδόν αιρεσιάρχης, μισούσε το θέατρο και παρέπεμπε στη μωσαϊκή της Παλαιάς Διαθήκης εντολή: «ου ποιήσεις σεαυτώ είδωλον ουδέ παντός ομοίωμα».

Βέβαια η καταφυγή στον Παπαδιαμάντη, στον Βιζυηνό και στον Ροΐδη υποκατέστησε την τιμή στη μεγάλη πεζογραφική μας παράδοση, γραμμένη στην καθαρεύουσα, που είχε τρωθεί από ηλίθιους κηφήνες της εκπαιδευτικής ηγεσίας που είχαν εξορίσει τα κείμενα από την εκπαίδευση, λες και είχαμε σημαντικότερους από αυτούς τους τρεις πεζογράφους στον αιώνα της δημοτικής. Ετσι, αντί του δασκάλου το κοινό στεγάστηκε σε θεατρικές αίθουσες διδασκαλίας όπου δάσκαλος έγινε ως αναγνώστης ο ηθοποιός.

Προσωπικά και καθαρά καταρχήν είμαι αντίθετος με τη θεατροποίηση πεζογραφικών κειμένων. Αν θέλει να καταλάβει κανείς τι εννοώ, δεν έχει παρά να αντιπαραβάλει πεζά του Ξενόπουλου που ο ίδιος μεταποίησε σε θέατρο. Ο ιδιοφυής εκείνος συγγραφέας γνώριζε τους νόμους της αφηγηματικής λογοτεχνίας και τους νόμους της μίμησης πράξεως ζώντων. Το μόνο κοινό τους γνώρισμα είναι ο μύθος, το κουκούτσι και του έπους, και της πεζογραφίας, και του θεάτρου, και της ποίησης. Τα μέσα όμως έκφρασης διαφέρουν και η μέγιστη διαφορά μέσων στην πεζογραφία και στο θέατρο είναι η διαχείριση του χρόνου. Ψιλά γράμματα, θα πουν μερικοί. Αλλά με τέτοια ψιλά γράμματα φθάσαμε σήμερα στη μεταμοντέρνα χλαπάτσα. Γιατί δεν υπάρχει μόνο η νοθεία στο πετρέλαιο, στα τρόφιμα, η καταστροφή του οικοσυστήματος, κυριαρχεί μια πνευματική πανώλης, ιδιαίτερα στο θέατρο διεθνώς, που παρασιτεί στα διεθνή φεστιβάλ και ως μόδα έχει μολύνει και τα θεατρικά δικά μας μειράκια, τα ημιμαθή όπως είναι η πλειονότητα των τροφίμων της θλιβερής μας εκπαίδευσης.

Είναι όμως παρήγορο που μέσα στη γενική αυτή νοσηρή πραγματικότητα υπάρχουν ακόμη άνθρωποι που τιμούν και την παιδεία και την έξοχη ελληνική θεατρική παράδοση. Και, ξέρετε, είναι σήμερα εξαίρεση το αυτονόητο άλλοτε ένας καλλιτέχνης να είναι εγγράμματος. Και επιμένω να το θεωρώ προαπαιτούμενο αυτό: να γνωρίζεις σε βάθος τη γλώσσα σου και να έχεις την έγνοια της.

Πώς αλλιώς μπορεί ένας μόνος στη σκηνή ηθοποιός να ερμηνεύει επί δύο ώρες ένα κείμενο και να μη γνωρίζει πρωτίστως γραμματική, σύνταξη, ετυμολογία και βεβαίως φωνολογία, την αξία δηλαδή της μουσικής της άρθρωσης φωνηέντων και συμφώνων. Να γιατί χάρηκα πρόσφατα δύο πεπειραμένους και υπεύθυνους και σε βάθος ενημερωμένους με το είδος ηθοποιούς μας που απέδωσαν διαφορετικά είδη θεατρικού λόγου.

Ο Κωνσταντίνος Κωνσταντόπουλος στο θέατρο Αλκμήνη αποδίδει την «Απολογία Σωκράτους» του Πλάτωνος στη μετάφραση (έκπληξη) του συνοδοιπόρου και συμπατριώτη τού Παπαδιαμάντη Αλέξανδρου Μωραϊτίδη. Η λυγερή καθαρεύουσα του καλού εκείνου διηγηματογράφου λειτούργησε στην ερμηνεία του Κωνσταντόπουλου, της πλέον καλλιεργημένης μουσικά φωνής του θεάτρου μας, ως αποστασιοποίηση, ως μια μεσάζουσα γλωσσική φάση της μεγάλης ιστορίας της ελληνικής.

Ναι, αυτό το κείμενο, πρότυπο εξάλλου από τη γένεση του ρητορικού λόγου, έχει γραφεί για να ειπωθεί δημόσια. Και οι ρήτορες (οι λέγοντες δηλαδή, εκ του ερώ του ρήματος λέγω) εμφανίζονταν δημόσια και εκφωνούσαν τον λόγο με σύμπραξη σώματος, ψυχικού φορτίου, πνευματικής στρατηγικής και μουσικής της γλώσσας.

Ο Κωνσταντόπουλος θριαμβεύει τιμώντας τα βαθιά ελληνικά, κατεβάζοντας στο κοινό ένα μεγάλο κείμενο της παγκόσμιας κληρονομιάς με κεντρικό ζητούμενο τον ορισμό της ρητορικής του Γοργία: «Η ρητορική είναι η τέχνη της πειθούς». Με τη διαφορά ότι στην περίπτωση της υπόθεσης δίκης του Σωκράτη οι μηνυτές του, ρήτορες και πολιτικοί επίσης, έπεισαν με πλέον συναισθηματικά επιχειρήματα τον πάντα κινούμενο ως άμμο Δήμο.

Η μουσική του Λεοντή και οι φωτισμοί του Μ. Μπράτση έξοχοι συντελεστές. Το πρόγραμμα της παράστασης μέγα μάθημα παιδείας και ενημέρωσης (Ματίνα Μοσχόβη). Αν η παράσταση αυτή δεν πάει με πρωτοβουλία των υπουργείων Παιδείας και Πολιτισμού στα σχολεία, θα σημαίνει πως όντως στη χώρα απέσβετο ύδωρ παγάς λαλέουσας.

«Διαλέξεις αθλιότητας»

Στο Θέατρο Τέχνης –στο θρυλικό Υπόγειο –ένας άλλος μάστορας της υποκριτικής επιστήμης, ο Θανάσης Παπαγεωργίου, ερμήνευσε συνταρακτικά τον μονόλογο του Γιάννη Τσίρου «Διαλέξεις αθλιότητας». Ενα εξόχως τσεχοφικό κείμενο του ύφους των ειρωνικών διηγημάτων του ρώσου ποιητή ανθρώπων.

Είναι ο μονόλογος ενός αχρείου καταχραστή του δημοσίου πλούτου, ενός κυνικού της λαμογιάς που με το θράσος του αμετανόητου απλώς σηκώνει το καπάκι της διαφθοράς και από τη χύτρα ξεπηδάει όλο το βρωμερό ιδεολογικό, πνευματικό, ηθικό και οικονομικό «σύστημα» μιας σάπιας κοινωνίας που τρώει τον αγλέορα και ύστερα κάθεται και καταβροχθίζει και τα περιττώματά της.

Ο Παπαγεωργίου με τον υποκριτικό κώδικα του νατουραλισμού φθάνει σε μια εξαίσια ταύτιση με τον ρόλο σε μια ρητορική της ελληνικής καθημερινότητας που του προσέφερε ως παρτιτούρα ο Τσίρος, έτσι ώστε κείμενο και ερμηνεία λειτούργησαν ως ενοχή για το κοινό, αφού για τον συγγραφέα είναι ηθικός αυτουργός, διαπλεκόμενος και κερδισμένος.