Ο Στρατηγός Μακρυγιάννης και τα «Απομνημονεύματά» του έχουν στο facebook 2.000 φίλους – σε μια και μόνον ενδεικτική ομάδα. Και μπορεί να κλείνουμε φέτος 150 χρόνια ακριβώς (στις 27 Απριλίου του 1864) από τον θάνατο του αλλά ο αγωνιστής του 1821 έχει τον τρόπο να επανέρχεται στη ζωή μας είτε εικονικά ως μέλος του facebook είτε ως αντικείμενο επιστημονικής και ιστορικής έρευνας είτε ως έμπνευση για την τέχνη.

Τώρα, έχει σειρά το θέατρο, αφού ένα πρωτότυπο σχέδιο μπαίνει σε εφαρμογή από τις 30 Απριλίου. Για την ακρίβεια, το αρματαγωγό «Ρόδος» εκκενώθηκε από κάθε πολεμική ύλη. Διαμορφώθηκαν οι χώροι του ως μια μεγάλη θεατρική σκηνή τετρακοσίων θέσεων, στα σπλάγχνα του διαμορφώθηκαν καμαρίνια και μέχρι τις 15 Μαΐου αποπλέει για ένα παράξενο ταξίδι.

Σε αυτό μια ομάδα ηθοποιών (Ελένη Γαρυφαλλή, Περικλής Μουστάκης, Γιάννης Μπόγρης, Τάνια Παλαιολόγου, Σήφης Πολυζωίδης), μέσα στο πλοίο πάντα, θα παρουσιάσουν το έργο «Ενας Ελληνας. Απομνημονεύματα Στρατηγού Μακρυγιάννη». Και θα πιάσουν τα λιμάνια οκτώ νησιών της άγονης γραμμής του Ανατολικού Αιγαίου. Ειδικότερα, σε κάθε λιμάνι θα πέφτει η μπουκαπόρτα, θα στήνονται οι καρέκλες και οι ηθοποιοί θα παίζουν (δωρεάν) το έργο, που παρεμπιπτόντως εγκαινιάζει την ίδρυση Σκηνής Περιοδείας του Εθνικού Θεάτρου.

Ενα ακόμη έργο, «Ο ταπεινότερος των δασκάλων», ήταν προγραμματισμένο να ανέβει στο Ιδρυμα Μιχάλη Κακογιάννη στις 29 και 30 Απριλίου από το Ελληνικό Θέατρο της Νέας Υόρκης και τον Γιάννη Σιμωνίδη αλλά αναβλήθηκε τελικά για λόγους υγείας.

Ας επιστρέψουμε όμως στον Στρατηγό Μακρυγιάννη. Τι είναι αυτό που διαρκώς τον φέρνει εδώ και συχνά ως αφορμή ιδεολογικής αντιπαράθεσης; «Τα «Απομνημονεύματα» του Μακρυγιάννη είναι ένα μαρτυρολόγιο της ελληνικής διαχρονίας. Επικαιροποιεί τις εξάρσεις, τις αντιφάσεις, τις ανατάσεις του λαού μας», δηλώνει στα «ΝΕΑ» ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου Σωτήρης Χατζάκης. Ο ίδιος πήρε τηλέφωνο τον ηθοποιό και σκηνοθέτη Περικλή Μουστάκη πριν από καιρό για το σχέδιο και τώρα η ιδέα αυτή παίρνει σάρκα και οστά σε σκηνοθεσία του τελευταίου.

«Ο πατέρας μου υπήρξε θεολόγος και εργάστηκε δίπλα στον Φώτη Κόντογλου. Είχε γράψει κι ένα βιβλίο πάνω στον Μακρυγιάννη. Διάβασα το βιβλίο του και έπειτα από αυτό τα Απομνημονεύματα. Αρχισα να κάνω σκέψεις για το πώς θα μπορούσε να γίνει θεατρική πράξη. Σχεδόν μεταφυσικά και χωρίς ίχνος συνεννόησης μου τηλεφώνησε ο κ. Χατζάκης» σημειώνει ο Περικλής Μουστάκης αναφέροντας ένα-δυο πράγματα για την παράσταση. «Συνθέσαμε και πυκνώσαμε μαζί με τον Χρήστο Μαρσέλλο και την Ντίνα Σταματοπούλου το κείμενο και δώσαμε βάση στην παιδική του ηλικία, στην ένταξή του στην Επανάσταση, στη διαμάχη του με τον Οθωνα για το Σύνταγμα και βέβαια στις δίκες του. Η έννοια της ελληνικότητας έχει επιβιώσει από στρατηγήματα τέτοιων έντονων προσωπικοτήτων. Η παράσταση θέλουμε απλά να ανοίξει ερωτήματα: τι είναι η θυσία, τι είναι πίστη, τι είναι πατρίδα; Θα κινείται μεταξύ του τραγικού και του χιούμορ αλλά και της διάψευσης και των αντινομιών που ο Μακρυγιάννης έζησε».

Ετσι κι αλλιώς, θα συμπληρώναμε, το δραματικό τόξο των γεγονότων της ζωής του Μακρυγιάννη συμπίπτει με τα δραματικά γεγονότα των πρώτων χρόνων ίδρυσης του νεοελληνικού κράτους.

Τώρα, το κύριο σώμα των Απομνημονευμάτων έχει εμπλουτιστεί από κείμενα από δίκες και από τον επικήδειο που εκφώνησε στην εξόδιο ακολουθία για τον Μακρυγιάννη ο γιατρός του. Οι άνδρες ηθοποιοί μάλιστα θα εναλλάσσονται στον ρόλο του Στρατηγού, ενώ οι γυναίκες θα πλαισιώνουν το μέρος που σχολιάζει – όχι όμως σε πρώτο πρόσωπο – ο Μακρυγιάννης.

Ας επιστρέψουμε όμως στο ιδεολογικό μέρος, του εγχειρήματος, αν και όπως μας ξεκαθάρισαν οι συντελεστές δεν υιοθετήθηκε κάποιο πρίσμα ή κάποια άποψη. «Αφήσαμε να μιλήσει το ίδιο το κείμενο» τόνισε ο δραματουργός Χρήστος Μαρσέλλος.

Κι όμως τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη αλλά και το ίδιο το πρόσωπο του Στρατηγού έχουν αποτελέσει συχνά την αφορμή για μεγάλες θεωρητικές αντιπαραθέσεις που σχηματικά κάποιοι περιγράφουν ως διαμάχη του «εθνομηδενισμού» με το «εθνοπατριωτικό ρεύμα».

Αλλωστε και εδώ τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα, καθόλου μανιχαϊστικά και φρέσκες αναγνώσεις ή προσεγγίσεις όπως του Αλέξη Πολίτη, του Γιώργου Γιαννουλόπουλου, του Νίκου Θεοτοκά ή του Γιάννη Παπαθεοδώρου άλλαξαν σχεδόν τη ματιά μας πάνω στο ιστορικό κείμενο. Τι μας κάνει όμως και συνεχώς πέφτουμε πάνω στα Απομνημονεύματα αυτά; «Είναι ένα κείμενο από έναν τύπο ανθρώπου που κανονικά δεν έχει τη μέριμνα της γραφής, κι όμως έγραψε. Θα πρέπει βέβαια να σημειώσω πως τα Απομνημονεύματα δεν είναι η πρώτη προσπάθεια του Μακρυγιάννη να γράψει αφού έχει προηγηθεί κείμενο – που διέσωσε ο Βλαχογιάννης – για εμπορικό ταξίδι στην Πάτρα το 1821. Με αυτή την κολυβογραφή παίρνει την ευθύνη να ιστορήσει τα της Επανάστασης. Ο Μακρυγιάννης είναι ένας άνθρωπος που έχει παρεισφρήσει σε τοπικές ελίτ, ξέρει να ντιλάρει το χρήμα, περιγράφει κέρδη ακόμη και από τοκογλυφίες (πούλησε τα σιτηρά 20 φορές πάνω λόγω πανούκλας)» δηλώνει στα «ΝΕΑ» ο Νίκος Θεοτοκάς, καθηγητής Ιστορικής και Θεωρητικής Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.

Ο ίδιος, μαθητής του Σπύρου Ασδραχά, μελέτησε πάνω από έντεκα χρόνια το θέμα και μάλιστα έχει γράψει την ογκώδη μελέτη «Ο βίος και το έργο του στρατηγού Μακρυγιάννη» (εκδ. Βιβλιόραμα). Γιατί όμως συχνά ο Μακρυγιάννης έγινε αντικείμενο ιδεολογικής έριδας; «Η απλή του γλώσσα μπορούσε να χωρέσει ό,τι νόημα θέλαμε. Ο Μακρυγιάννης υπήρξε μια συντηρητική μορφή που συνέβαλε στον χαλασμό μιας παλιάς κοινωνίας που πια δεν θα τον χωρούσε. Πάντως δεν μπορούσε να φανταστεί τον κόσμο χωρίς βασιλιάδες ή με όρους νεωτερικότητας. Εδειχνε μια αλληλεγγύη μεγάλη, χαρακτηριστικό κι αυτό των παλιών παραδοσιακών κοινωνιών, ενώ η γλώσσα του ομιλούμενη και του καιρού εκείνου μαγνητίζει».